نویسنده: ظریف یزدان‌پرست
خراسان بزرگ، که از دیرباز به عنوان قلب تپنده تمدن اسلامی و پارسی شناخته می‌شد، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام بوده است. در این سرزمین، مدارس و مراکز علمی متعدد و بی‌شماری تأسیس شدند که نقش بزرگی در گسترش دانش و فرهنگ ایفا کردند. مدارس خراسان نه تنها محل تعلیم و تربیت دانشمندان و اندیشمندان برجسته‌ای بودند، بلکه به ترویج و حفظ زبان پارسی و انتقال علوم به دیگر نقاط جهان کمک کردند که در این نوشته به صورت فشرده به آن‌ها اشاره می‌کنم.
یک، نیشاپور؛ مرکز علمی خراسان
نیشابور، یکی از شهرهای بزرگ خراسان، در دوران طلایی اسلام به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی جهان تبدیل شد. این شهر با داشتن کتابخانه‌های غنی و مدارس علمی برجسته، محل تجمع دانشمندان از سراسر جهان اسلام بود. مدرسه نظامیه نیشاپور، که توسط خواجه نظام‌الملک تأسیس شد، یکی از مشهورترین مدارس علمی در این شهر بود. این مدرسه نه تنها محلی برای تحصیل علوم دینی، منطق و فلسفه بود، بلکه در آن ریاضیات، نجوم، طب و ادبیات نیز تدریس می‌شد.
دانشجویانی که در نظامیه تحصیل می‌کردند، از میان بهترین استعدادهای جهان اسلام بودند. بسیاری از دانشمندان برجسته همچون ابوحامدغزالی، که در فلسفه و علوم دینی تأثیرگذار بودند، در این مدرسه تدریس و تحصیل کردند. نظامیه نیشاپور، با حمایت مالی حکومت سلجوقیان، به مرکز مهمی برای گسترش علم و فرهنگ تبدیل شد.
دو، بلخ؛ مهد فلسفه و عرفان
بلخ، یکی دیگر از شهرهای مهم خراسان، به‌عنوان مهد فلسفه و عرفان شناخته می‌شد. این شهر، که محل تولد بزرگانی همچون مولانا جلال‌الدین محمد بلخی بود، به‌ویژه در زمینه عرفان اسلامی، کلام و فلسفه نقش برجسته‌ای داشت. مدارس بلخ، به‌ویژه در دوران سامانیان و غزنویان، به مرکزی برای تحصیل و آموزش فلسفه، عرفان و ادب پارسی تبدیل شدند. بسیاری از آثار فلسفی و عرفانی مهمی که در این دوران نوشته شدند، به زبان پارسی بودند و این زبان به عنوان وسیله اصلی انتقال دانش در مدارس بلخ استفاده می‌شد.
یکی از مهم‌ترین مدارس بلخ، مدرسه حکمت بود که در آن علوم عقلی و فلسفی تدریس می‌شد. دانشجویان و اساتید این مدرسه نقش بزرگی در انتقال فلسفه یونانی به جهان اسلام و همچنین گسترش فلسفه اسلامی داشتند.
سه، هرات؛ مرکز هنری و فرهنگی خراسان
هرات، که به‌عنوان نگین خراسان شناخته می‌شد، علاوه بر فعالیت‌های علمی، مرکز مهمی برای هنر و ادبیات پارسی بود. در دوران تیموریان، مدارس هرات به محلی برای آموزش هنرهای مختلف از جمله مینیاتور و خوشنویسی تبدیل شدند. مدرسه گورکانی که در این دوره تأسیس شد، یکی از برجسته‌ترین مراکز علمی و هنری خراسان بود. این مدرسه نه تنها به آموزش علوم دینی و فلسفی پرداخت، بلکه به‌عنوان مرکزی برای پرورش هنرمندان بزرگ نیز شناخته شد.
هرات در دوره شاهرخ تیموری به یکی از پررونق‌ترین شهرهای جهان تبدیل شد. کتابخانه‌های غنی این شهر و مدارس آن به مرکزی برای تبادل اندیشه‌ها میان دانشمندان، هنرمندان و شاعران از سراسر جهان اسلام تبدیل شد. بسیاری از آثار مهم ادبی و علمی که در این دوران نوشته شدند، به زبان پارسی بودند و مدارس هرات نقش مهمی در حفظ و گسترش این زبان داشتند.
چهار، بخارا؛ مرکز ادبی و علمی سامانیان
بخارا، پایتخت امپراتوری سامانیان، یکی از مراکز برجسته علمی و فرهنگی جهان اسلام در قرون وسطی بود. سامانیان که از حامیان بزرگ زبان و فرهنگ پارسی بودند، بسیاری از مدارس و کتابخانه‌ها را در بخارا تأسیس کردند. این مدارس، علاوه بر تدریس علوم دینی، به آموزش علوم طبیعی و انسانی نیز می‌پرداختند.
کتابخانه بخارا، که به گنجینۀ سامانیان مشهور بود، یکی از بزرگترین کتابخانه‌های جهان در آن زمان به شمار می‌رفت. این کتابخانه با داشتن هزاران نسخه خطی، به مرکزی برای مطالعات علمی و ادبی تبدیل شده بود. دانشمندان بزرگی همچون ابوعلی سینا در بخارا تحصیل کردند و آثار علمی خود را به زبان پارسی نوشتند. سامانیان با تأسیس مدارس علمی در بخارا، نقش مهمی در گسترش زبان پارسی به عنوان زبان علمی و فرهنگی ایفا کردند.
پنج، نقش مدارس خراسان در گسترش علم و فرهنگ
مدارس خراسان نه تنها مراکز آموزشی بودند، بلکه به‌عنوان نهادهایی اجتماعی و فرهنگی نیز عمل می‌کردند. این مدارس با گردآوری دانشمندان و دانشجویان از نقاط مختلف جهان اسلام، نقش مهمی در تبادل فرهنگی و علمی داشتند. بسیاری از آثار علمی و ادبی که در این مدارس نوشته شدند، به زبان پارسی بودند و این زبان به عنوان زبان علمی و فرهنگی نه تنها در جهان اسلام تثبیت شد، بلکه به عنوان دومین زبان پس از عربی در جهان اسلام شناخته شد.
یکی از ویژگی‌های برجسته مدارس خراسان، تنوع رشته‌های علمی بود که در آن‌ها تدریس می‌شد. از علوم دینی و فلسفی گرفته تا ریاضیات، طب و نجوم، همه در این مدارس تدریس می‌شدند. این تنوع علمی سبب شد تا خراسان به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان اسلام تبدیل شود و نقش بزرگی در گسترش علم و فرهنگ داشته باشد.
شش، تأثیرات طولاتی‌مدت مدارس خراسان
مدارس خراسان تأثیرات طولانی‌مدتی بر جهان اسلام و حتی اروپا داشتند. بسیاری از دانشمندانی که در این مدارس تحصیل کردند، آثار خود را به زبان پارسی نوشتند و این آثار به زبان‌های دیگر ترجمه شد. برای مثال، آثار ابوعلی سینا در اروپا ترجمه و به‌عنوان منابع درسی در دانشگاه‌های اروپایی استفاده شد. همچنین، فلسفه و علوم ریاضی که در مدارس خراسان تدریس می‌شد، به گسترش علوم در سراسر جهان اسلام و فراتر از آن کمک کرد.
در نتیجه اینکه مدارس علمی و فرهنگی خراسان، به ویژه در شهرهایی چون نیشاپور، بلخ، هرات و بخارا، نه تنها به عنوان مراکز آموزش و تحقیق عمل می‌کردند، بلکه به عنوان نهادهای فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرات بزرگی داشتند. این مدارس با ترویج زبان پارسی به‌عنوان زبان علمی و فرهنگی، نقش مهمی در گسترش علم و فرهنگ در جهان اسلام داشتند. تاجیکان خراسان، به‌عنوان پاسداران این میراث غنی، همواره در حفظ و احیای این نهادهای علمی و فرهنگی کوشیده‌اند و هنوزهم پرچم‌داران علم و فرهنگ، عدالت و آزادی در منطقه به شمار می‌روند.
