ظریف یزدانپرست
در حوزه شعری و ادبی بشّار بن بُرد (۹۶-۱۶۷ هجری/۷۱۴-۷۸۳ میلادی)، یکی از شاعران برجستۀ قرن دوم هجری، دورۀ نخست عباسی، از چهرههای ماندگار ادبیات فارسی و از تأثیرگذارترین شاعران در شکلگیری و تداوم فرهنگ و ادب خراسان و سرزمینهای تاجیکنشین بهشمار میرود. وی که زادۀ خراسان بود، در اشعار خود نوعی پیوند میان فرهنگ عربی و خراسانی برقرار کرد و تاثیراتی عمیق بر ادب و هویت تاجیکان و پارسیزبانان برجای گذاشت. در این مقاله، زندگی، دستاوردها و پیوندهای فرهنگی او با هویت تاجیکان و خراسان بزرگ را به بررسی میگیرم.
زندگی و پیشینۀ بشّار بن بُرد
بشّار بن بُرد در سال ۹۶ هجری (۷۱۴ میلادی) در شهر بخارا، یکی از مراکز مهم خراسان، به دنیا آمد. او هنگامی که از بخارا به بغداد مهاجرت کرد، عربها او را «موالی» میگفتند؛ موالی به معنای غیرعربهایی است که به اسلام گرویده و در جامعۀ عربی پذیرفته شده بودند. بشّار نابینا به دنیا آمد، اما این نقصان او را از رسیدن به قلههای علم و ادب بازنداشت. در دوران جوانی، به بصره مهاجرت کرد و در آنجا تحت تأثیر متفکران و شاعران عرب قرار گرفت (ابن قتیبه، ۲۷۶ هجری/۸۸۹ میلادی، ص. ۱۱۲).
بشّار در اشعار خود، علاوه بر بهکارگیری زیباییهای زبان عربی، از عناصر فرهنگی خراسانی- ایرانی نیز بهره برد. او همچنین به نقدهای اجتماعی و سیاسی پرداخت که باعث شد در زمان خود شهرت بسیاری کسب کند. زندگی او در نهایت به دلیل اشعار و عقایدش، که گاه مورد اختلاف با دستگاه خلافت عباسی بود، بهطور تراژیک پایان یافت (زرینکوب، ۱۳۷۳ شمسی، ص. ۱۹۳).
دستاوردها و آثار بشّار بن بُرد
بشّار بن بُرد بهعنوان یکی از نخستین شاعران عربی که به سبک بدیعی معروف شد، آثار فراوانی در زمینۀ مدح، هجاء، و غزل سروده است. او با استفاده از تمثیلها و تصاویر نوآورانه، سبکی جدید در ادبیات عربی ایجاد کرد. اشعار او در عین حال که به زبان عربی بود، تأثیراتی از فرهنگ خراسانی داشت. بهویژه در توصیف طبیعت، عشق و اخلاقیات، میتوان عناصر ادبیات و فرهنگ خراسانی را در آثار او مشاهده کرد (ابن قتیبه، ۲۷۶ هجری/۸۸۹ میلادی، ص. ۱۲۰).
بشّار بهواسطۀ مهارت خود در ترکیب سنتهای ادبی ایرانی و عربی، زمینه را برای شکلگیری سبکی تلفیقی فراهم کرد که بعدها شاعران زبان پارسی مانند رودکی و حافظ نیز از آن الهام گرفتند. آثار او نمونهای از تلاش برای حفظ هویت فرهنگی ایرانی در مقابل نفوذ فرهنگ عربی بود (زرینکوب، ۱۳۷۳ شمسی، ص. ۲۰۲).
پیوند بشّار بن بُرد با هویت تاجیکان
تاجیکان، بهعنوان یکی از اصلیترین پاسداران زبان و فرهنگ پارسی، همواره از میراث فرهنگی خراسان بهرهمند بودهاند. بشّار بن بُرد، اگرچه به زبان عربی شعر میسرود، اما در محیطی پرورش یافت که فرهنگ خراسانی-ایرانی بخش جداییناپذیر آن بود. اشعار و اندیشههای او بهطور غیرمستقیم در تقویت هویت تاجیکان نقش داشت. تاجیکان، با استفاده از عناصر فرهنگی خراسانی در زندگی و ادبیات خود، آموزههای بشّار را بهگونهای بازتاب دادهاند که نشان از پیوند عمیق تاریخی و فرهنگی دارد (بارتولد، ۱۹۲۸ میلادی، ص. ۸۳).
زبان پارسی و تأثیر بشّار بن بُرد
اگرچه بشّار به زبان عربی مینوشت، اما تأثیر او بر زبان و ادب پارسی غیرقابل انکار است. شاعران پارسیگو نظیر رودکی و شهید بلخی، که در قرنهای بعدی ظهور کردند، از مضامین و سبکهای ادبی بشّار الهام گرفتند. بشّار با بازتاب دادن زیباییهای طبیعت و روحیات انسانی، زمینهساز اشعار غنایی شد که بعدها در ادبیات پارسی به اوج رسید (شفیعی کدکنی، ۱۳۹۰ شمسی، ص. ۵۴).
تأثیر بشّار بن بُرد بر فرهنگ خراسان
خراسان، بهعنوان یکی از مراکز بزرگ تمدن اسلامی و ایرانی، از آثار بشّار بن بُرد بهرههای فراوانی برد. او در اشعار خود به توصیف زیباییهای این سرزمین و شکوه فرهنگ آن پرداخت. از سوی دیگر، اشعار و اندیشههای او تأثیری عمیق بر ادبیات خراسانی گذاشت و باعث شد شاعران و نویسندگان این منطقه به هویت فرهنگی و تاریخی خود افتخار کنند (ریپکا، ۱۹۶۸ میلادی، ص. ۱۴۷).
نتیجهگیری
بشّار بن بُرد، با زندگی و آثار خود، پلی میان فرهنگ خراسانی-ایرانی و عربی ایجاد کرد و تأثیری ماندگار بر هویت تاجیکان، زبان پارسی و تمدن خراسان برجای گذاشت. او نهتنها بهعنوان شاعری نوآور در ادبیات عربی شناخته میشود، بلکه یکی از شخصیتهایی است که به شکلگیری و تقویت هویت فرهنگی خراسان و تاجیکان کمک کرد. بررسی آثار و زندگی او نشاندهندۀ اهمیت حفظ و پاسداری از این میراث فرهنگی برای نسلهای آینده است. این پیوند تاریخی و فرهنگی، نشان از ارزش والای بشّار بن بُرد در تاریخ و فرهنگ خراسان دارد.