نویسنده: یعقوب یسنا
نوشتن طرح تحقیق نیازمند مطالعه در باره‌ی موضوع تحقیق و پایان‌نامه است. دانش‌جو در باره‌ی موضوع و مساله‌ی تحقیق مطالعه کرده است و نسبت به موضوع اطلاع پیدا کرده و به نظریه‌ها و فرضیه‌هایی دست یافته است. پس از این مطالعه و آگاهی به موضوع است‌که دانش‌جو طرح و پیش‌نهاد تحقیق خود را ارایه می‌کند.
طرح تحقیق «عبارت از چارچوب کلی تحقیق است‌که حیثیت ارایه‌ی نقشه‌ای را برای تحقیق دارد؛ طوری‌که ساختن یک تعمیر به نقشه نیاز دارد، یک تحقیق نیز به طرح تحقیق نیاز دارد. بنابراین تحقیق بدون طرح به ساختن تعمیر بدون نقشه می‌ماند.»
تهیه و ارایه‌ی طرح تحقیق باعث می‌شود که پژوهش‌گر بداند دنبال چیست و حد و اندازه‌ی کارش در چه حدودی است. چارچوب کار برای پژوهش‌گر مشخص می‌شود، بنابراین پژوهش‌گر دچار حاشیه‌پردازی و ارایه‌ی اطلاعات برای پُر کردن مطلب نمی‌شود. در ضمن، تهیهِ طرح تحقیق به کسانی‌که تصمیم می‌گیرند موضوع پایان‌نامه و تحقیق را بپذیرند، نیز کمک می‌کند تا ارتباط درستی با ایده‌ی پژوهش‌گر برقرار کنند و موضوع تحقیق و حد وحدودی تحقیق دانش‌جو را بدانند و تصمیم شان را نسبت به پذیرش پایان‌نامه اعلام بدارند.
طرح تحقیق بنام‌های پیش‌نهاد تحقیق و پروپوزل نیز یاد می‌شود. تعدادی از موسسه‌های پژوهشی و علمی و دانش‌گاه‌ها برای ارایه‌ی طرح تحقیق یا پروپوزل، فرم و برگه‌های ویژه‌ای دارند که اطلاعات مربوط به موضوع و چگونگی اجرای طرح پایان‌نامه در آن برگه‌ها آورده می‌شود. این اطلاعات از فرم طرح تحقیق یک دانش‌گاه تا دانش‌گاه دیگر تفاوت می‌کند، اما به صورت اغلب این موارد شامل طرح تحقیق می‌شوند: مقدمه، مساله‌ی تحقیق، نظریه‌ی تحقیق، فرضیه‌ی تحقیق، هدف تحقیق، اهمیت تحقیق، پیشینه‌ی تحقیق و روش تحقیق. این موارد همه در ادامه‌ی مقدمه آورده می‌شود و در تحقیق، فصل اول تحقیق به شمار می‌رود.
مقدمه
به صورت معمول طرح تحقیق با مقدمه آغاز می‌شود. این مقدمه، مقدمه‌ی عمومی کتاب نیست، بلکه مقدمه‌ی طرح تحقیق است‌که مساله‌ی تحقیق، روش و راه‌کارهای تحقیق را به معرفی می‌گیرد. اما مقدمه‌ی عمومی تحقیق پس از تکمیل و پایان تحقیق نوشته می‌شود و آگاهی از موضوع تحقیق به خواننده ارایه می‌دهد که خواننده نسبت به موضوع آگاهی می‌یابد و تصمیم می‌گیرد که تحقیق را بخواند یا نخواند.
پژوهش‌گران و نویسنده‌های توانا مقدمه‌ی عمومی را طوری می‌نویسند که برای خواننده مساله یا مجهولی را طرح می‌کنند و با این طرح امر مجهول، کنج‌کاوی و شوق خواننده را نسبت به موضوع تحقیق برمی‌انگیزانند که خواننده مشتاق یافتن پاسخ امر مجهول می‌شود و تصمیم می‌گیرد تحقیق را بخواند. بنابراین به‌تر است مقدمه‌ی عمومی با اطلاعات جالب توجه و جذاب آغاز شود، اما به این امر باید توجه شود که آن‌چه در مقدمه ارایه می‌شود واقعی و تحقق‌پذیر و مرتبط به مساله‌ی تحقیق باشد.
در یک مقدمه‌ی روش‌مند که به عنوان مقدمه‌ی طرح تحقیق ارایه می‌شود، باید به این هفت مورد (مساله‌ی تحقیق، نظریه‌ی تحقیق، فرضیه‌ی تحقیق، هدف تحقیق، اهمیت تحقیق، پیشینه‌ی تحقیق و روش تحقیق) پرداخت و این هفت مورد را روشن کرد. تفاوت نمی‌کند که این هفت مورد زیر عنوان «مقدمه» بدون دادن عنوان بیان می‌شود یا زیر عنوان مقدمه با دادن عنوان‌های فرعی بیان می‌شود. در هر صورت این موارد، شامل مقدمه (طرح تحقیق) است، چه به آن‌ها عنوان بدهیم و چه عنوان ندهیم، اما به‌تر است برای این موارد، زیر عنوان مقدمه (که همان طرح تحقیق است) عنوان فرعی در نظر بگیریم.
مساله‌ی تحقیق
بارها اشاره شد هر تحقیق و پژوهش در واقع با هدف پاسخ‌گویی به «پرسش» یا راه‌حلی برای «مساله‌ی اصلی» آغاز می‌شود و برای این‌که انسجام، هدف‌مندی و کاربردی بودن تحقیق حفظ شود باید تحقیق متمرکز بر مساله‌ی اصلی سازمان‌دهی و تنظیم شود.
هر مساله‌ی اصلی‌ای در حوزه‌ی یک مساله‌ی کلی قرار دارد، یعنی هر مساله‌ی اصلی‌ای شامل سوال‌های فرعی و حاشیه‌ای نیز می‌شود که برای فهم‌پذیری و ارایه‌ی پاسخ کلی از مساله‌ی اصلی کمک می‌کند. «مساله مانعی است‌که بر سر راه هدف پدیدار می‌شود.» بنابراین مساله‌ی تحقیق، معرفی همین مانع است.
این مانع باید معرفی شود تا با شناخت آن بتوانیم مانع را رفع کنیم و به هدف مورد نظر برسیم. پس در مساله‌ی تحقیق باید به این پرسش پاسخ گفت که مانع یا موانع برای رسیدن به هدف چیست. چه مشکلی وجود دارد که یک ایده یا یک پدیده آن چنان‌که باید شناخته شود، شناخته نمی‌شود.
نظریه‌ی تحقیق
در صورتی‌که پژوهش از منظر یک روی‌کرد فکری یا نظریه‌ی مشخصی به مساله بپردازد، به‌تر است نظریه‌ی تحقیق معرفی شود. تحقیق معمولا از پشتوانه‌ی نظری برخوردار است. یعنی هیچ تحقیقی نیست‌که از نظریه‌های پژوهشی قبل از خود یا روزگار خود اثرپذیر نباشد. از این‌رو، پژوهش‌گر از چارچوب نظری‌ای‌که استفاده کرده است، چارچوب نظری تحقیق خود را معرفی کند.
در تعریف نظریه گفته شد: «نظریه دیدگاه عمومی‌ای است‌که رابطه‌ی پدیده‌ها و مفاهیم را توضیح می‌دهد.» انسان از مناسبات پدیده‌ها و مناسبات زندگی و جهان بر مبنای نظریه‌ها شناخت ارایه می‌کند که این نظریه‌ها شامل نظریه‌های دینی، فلسفی و علمی می‌شوند.
باید تاکید کرد در رشته‌ی علمی، نظریه‌های مدون و نسبتا پذیرفته‌شده که مورد اجماع نظر دانش‌مندان همان رشته است، وجود دارد. پژوهش‌گرانی‌که تحقیق می‌کنند، معمولا در چارچوب نظری تحقیق خود به نظریه‌های علمی پذیرفته‌شده، توجه می‌کنند. پس به‌تر است‌که نظریه‌ی تحقیق خود را معرفی کنند. در واقع طرح تحقیق معرفی نظریه‌ی تحقیق است. زیرا مساله، فرضیه و… شامل نظریه‌ی تحقیق یا فرایند کشف علمی مساله‌ی تحقیق است.
درصورتی‌که پژوهش‌گر، تحقیق را به هدف نظریه‌پردازی انجام می‌دهد، در این صورت چارچوب نظری را می‌سازد و بر مبنای آن چارچوب، فرضیه یا فرضیه‌های را می‌آزماید.
فرضیه‌ی تحقیق
فرضیه در تحقیق، حدس‌ها و گمان‌های خردمندانه‌ای است‌که نسبت به مساله‌ی تحقیق ارایه می‌شود و تحقیق بر اساس همان فرضیه‌ها به پیش می‌رود که در پایان تحقیق یا فرضیه‌ها تایید می‌شوند یاد رد.
به طور مثال «مشکل فساد اداری در افغانستان» مساله‌ی تحقیق است، اما برای وجود این مساله چند فرضیه بر مبنای نظریه‌ها ارایه می‌کنیم. یک فرضیه سیاسی- اجتماعی این را می‌گیریم که «سیاست‌مداران افغانستان به کشور علاقه و دل‌بستگی ندارند، تابعیت خارجی دارند، این‌جا برای جمع‌آوری پول می‌آیند و با وسایل و ترفندهای ممکن از بیت‌المال و سرمایه‌ی ملی می‌دزدند و در خارج سرمایه‌گذاری می‌کنند که سبب رواج فساد در افغانستان می‌شود.» در جریان تحقیق با جمع‌آوری اسناد و شواهد، می‌بینیم که این فرضیه ثابت می‌شود یانه؛ اگر ثابت شد، پاسخ مساله ارایه می‌شود، اگر ثابت نشد، عوامل دیگر، باعث فساد شده که در جریان تحقیق به آن متوجه می‌شویم و فرضیه‌ی خود را اصلاح یا از نو طرح می‌کنیم.
هدف تحقیق
تعیین هدف به پژوهش‌گر کمک می‌کند تا از اول بداند، مقصد او چیست و چه انتظاری از اجرای تحقیق دارد. معلوم‌دار است‌که هدف کلی پژوهش‌گر از تحقیق حل یک مساله است، اما باید برای خود و برای دیگران مشخص کند که این کار در شرایط کنونی برای کدام هدف ویژه اجرا می‌شود.
در یک نگاه کلی هدف تحقیق را می‌توان پاسخ‌یابی و راه‌حل‌سازی برای پرسش یا مساله‌ی اصلی تحقیق دانست. بعضی از تحقیق‌ها هدف بنیادی دارند که دانش و علم را توسعه می‌دهند؛ بعضی از پژوهش‌ها هدف کاربردی دارند که به به‌بود یک روش علمی می‌پردازند؛ و بعضی از تحقیق‌ها هدف توسعه‌ای دارند که می‌خواهند به یک نیاز فوری پاسخ بدهند، یعنی این‌که چگونه آموزش می‌تواند به یادگیری به‌تر زبان بِانجامد و… .
اهمیت تحقیق
معمولا اهمیت تحقیق از دو نگاه مهم است: از نگاه نظری و علمی و از نگاه کاربردی و اجرایی. محقق باید بیان کند که از نظر علمی تحقیق او چه جای‌گاهی دارد و با تحقیقات قبلی چه تفاوتی دارد و از نظر علمی چه خلایی را پُر می‌کند. از نگاه کاربردی و اجرایی چه مشکلی را حل خواهد کرد و در چه عرصه‌هایی مورد استفاده خواهد بود.
به طور مثال دانش‌جویی در باره‌ی نقض حقوق کودک در خانواده تحقیق می‌کند. اهمیت علمی تحقیق خود را این گونه بیان می‌کند که هنوز کسی در افغانستان به حقوق کودک در خانواده نپرداخته، اصلا خانواده‌ها نمی‌دانند که کودک بر افراد خانواده حقوق دارد. بر این اساس این تحقیق در رشته‌ی حقوق می‌تواند خلای علمی‌ای‌که در باره‌ی حقوق کودک در این رشته وجود دارد، این خلا را پر کند.
از نظر اهمیت کاربردی و اجرایی استادان حقوق می‌توانند از یافته‌های این تحقیق در درس‌های شان استفاده کنند و مضمونی را بنام حقوق کودک در رشته‌ی حقوق اضافه کنند. نهادهای حقوقی و آموزشی نیز می‌توانند بر اساس یافته‌ها و پیش‌نهادهای این تحقیق که چگونه می‌توانیم در خانواده به حقوق کودک احترام بگزاریم، خانواده‌ها را از حقوق کودک آگاه بسازند.
پیشینه‌ی تحقیق
بیان پیشینه‌ی تحقیق نشان‌دهنده‌ی آگاهی و تسلط محقق بر موضوع تحقیق است. یعنی محقق کار خویش را پس از بررسی و ارزیابی پیشینه‌ی تحقیق آغاز می‌کند، با بررسی پیشینه‌ی تحقیق است‌که محقق لازم می‌بیند تا در باره‌ی موضوعی تحقیق کند، زیرا نسبت به آن موضوع، خلایی را درک می‌کند و با تحقیق خویش آن خلا را پُر می‌کند.
در پیشینه‌ی تحقیق به این موارد باید پرداخته شود: منابع عمومی موجود در موضوع مورد تحقیق معرفی شود؛ مهم‌ترین تحقیقاتی‌که هنوز در باره‌ی موضوع مورد تحقیق صورتگرفته بر اساس تاریخ معرفی شود؛ نتیجه و روش کارهای قبلی نسبت به موضوع تحقیق به صورت خلاصه در چند سطر (یک بندنوشت/پاراگراف) بیان شود؛ به تفاوت روش و روی‌کرد تحقیق کنونی با کارهای قبلی، اشاره صورت بگیرد؛ و این نیز مشخص شود که نسبت به کارها و تحقیقات موجود، چه مواردی را تحقیق فعلی اضافه می‌کند، یا چه دیدگاه انتقادی‌ای نسبت به کارهای قبلی دارد که مواردی را در کارهای قبلی رد کند یا این‌که کارهای قبلی از نظر اطلاعات جدید نیاز به به‌روزشدن داشته است‌که اطلاعاتی به آن افزوده شده و به‌روز شده است.
روش تحقیق
در هر رشته‌ی علمی‌ای روش‌های تحقیق تفاوت می‌کند. در رشته‌های ساینسی برای تحلیل اطلاعات بیش‌تر روش کمی و آماری کاربرد دارد و در رشته‌های علوم اجتماعی و ادبی برای تحلیل اطلاعات بیش‌تر روش کیفی و توصیفی کاربرد دارد. در رشته‌های ساینسی که اطلاعات بیش‌تر کمی و آماری است، اطلاعات بر اساس مشاهده و تجربه تجزیه و تحلیل می‌شود. در رشته‌های علوم اجتماعی که اطلاعات بیش‌تر کیفی است، اطلاعات بر اساس استدلال و دریافت‌های عقلی تجزیه و تحلیل می‌شود.
از نظر جمع‌آوری اطلاعات در هر رشته‌ی علمی‌ای تفاوت روش وجود دارد که بر اساس روش کتاب‌خانه‌ای، میدانی، آزمایش‌گاهی و… صورت می‌گیرد. در رشته‌های مانند حقوق، ادبیات، علوم سیاسی و… در جمع‌آوری اطلاعات از روش کتاب‌خانه‌ای بیش‌تر استفاده می‌شود و در تحلیل اطلاعات، روش کیفی، بیش‌تر کاربرد دارد.
محقق باید در روش تحقیق از چگونگی شناخت پیشینه‌ی تحقیق؛ از چگونگی تفاوت تحقیقش با پیشینه‌ی تحقیق؛ از چگونگی گردآوری مواد (داده) و تبدیل آن به اطلاعات؛ از چگونگی دسته‌بندی مطالب؛ از چگونگی فرایند (مرحلهها) اجرایی پژوهش؛ و از چگونگی تحلیل اطلاعات (کیفی، کمی یا کیفی و کمی) معلومات ارایه کند.
تاکید باید کرد دست‌یابی به هدف‌های پژوهش، زمانی حاصل می‌شود که جست‌وجوی شناخت با روش‌شناسی درست انجام پذیرد. روش‌شناسی پژوهش را منظم، منطقی و اصولیکرده و جست‌وجوی علمی را نیز راه‌بری و مدیریت می‌کند.
