نویسنده: یعقوب یسنا
معرفی منابع و ماخذدهی تحقیق برای اعتبار علمی تحقیق بسیار مهم است. اعتبار علمی یک تحقیق ارتباط به منابعی دارد که محقق در تحقیق از آن‌ها استفاده کرده است. بنابراین هرچه منابع مورد استفاده اصلی‌تر، به‌روزتر، بیش‌تر و مرتبط‌تر با موضوع تحقیق باشد، ارزش علمی پژوهش نیز بیش‌تر می‌شود.
منبع یا فهرست منابع به آن بخش تحقیق گفته می‌شود که محقق در پایان تحقیق از کتاب‌ها، مقاله‌ها و… استفاده کرده است و مشخصات آن‌ها را به عنوان منبع معرفی می‌کند.
ماخذ به ارجاع‌دهی درون‌متن گفته می‌شود. یعنی هر ایده، فکر، سخن، اطلاع و سندی را که از کتابی، مقاله‌ای و… گرفته‌ایم، در ختم آن ایده و فکر، در درون متن به آن ارجاع می‌دهیم.
شیوه‌ی ماخذدهی درون‌متن
شیوه‌ی ماخذدهی درون‌متن که این‌جا معرفی می‌شود به اساس شیوه‌ی منبع‌دهی و مستندسازی انجمن روان‌شناسان آمریکا صورت می‌گیرد. این شیوه‌ی ماخذدهی به نام خانوادگی نویسنده، سال نشر کتاب و صفحه‌ی کتاب که ایده یا اطلاع از آن صفحه گرفته شده است، ارجاع می‌دهد: (فتوحی، ۱۳۹۳: ۶۷). مشخصات بیش‌تر نویسنده و کتاب در فهرست منابع آورده می‌شود.
درصورتی‌که ایده یا اطلاع را از مقاله‌ی انترنتی، سخن‌رانی (نوار صوتی)، مصاحبه و… گرفته باشیم، صفحه نداشته باشد؛ در این صورت در درون کمانک نام خانوادگی نویسنده و سال نشر مقاله در انترنت یا سالی‌که مصاحبه صورت‌گرفته را می‌گذاریم.
به طور مثال، ماخذ ما یک مصاحبه است: (مهدیان، ۱۳۹۵). در پایان صفحه، پانوشت (ارجاع برون‌متن) می‌دهیم: مصاحبه با علی‌رضا مهدیان رییس دانش‌کده‌ی حقوق (۸ جوزا ۱۳۹۵). در منبع این گونه می‌نویسم: مهدیان، علی‌رضا .(۱۳۹۵). کابل: مصاحبه‌ی مولف. (۸ جوزا) [نوار موجود است].
شیوه‌ی ماخذدهی برون‌متن
ارجاع‌های برون‌متنی به دو شیوه «پانوشت» و «پی‌نوشت» ارایه می‌شوند. به طور سنتی در علوم انسانی و تحقیقات ادبی، تاریخی و هنری رایج است. در شیوه‌ی «ذکر منبع» مشخصات منابع مورد استفاده را در پانوشت (پایین هر صفحه) می‌آورند یا در پی‌نوشت (پایان هر فصل یا در انتهای هر متن) بار دیگر همه‌ی مشخصات را در فهرست کتاب‌شناسی (فهرست مطالب) تکرار می‌کنند.
این روش مشکلات مربوط به منابع گوناگونی را که مبهم اند، حل می‌کند. مثلا ارجاع به نسخه‌های خطی و منابعی‌که تاریخ نگارش مشخصی ندارند یا نویسنده‌ی آن‌ها ناشناخته استند، در روش ارجاع درون‌متنی دشوار است، اما روش ارجاع برون‌متنی این مشکل را حل می‌کند.
پانوشت‌ها سه گونه است: پانوشت ارجاعی، پانوشت توضیحی و پانوشت ارجاعی-توضیحی. امروزه پانوشت‌نویسی چندان معمول نیست، اما پانوشت ارجاعی برای منبع‌های از نوع مصاحبه، ویدیوها و مقاله‌های انترنتی و… به کار می‌رود. پانوشت توضیحی بیش‌تر برای توضیح بعضی از اصطلاحات، کلمه‌ها و مواردی‌که نیاز به توضیح داشته باشند در پانوشت، توضیح داده می‌شوند. معمولا برای مشخص کردن ارجاع پانوشت در درون‌متن یا شماره می‌دهند یا ستاره می‌گذارند.
شیوه‌ی منبع‌نویسی
چندین شیوه‌ی ارجاع‌نویسی و منبع‌نویسی وجود دارد که این شیوه‌ها عبارت استند از: شیوه‌ی انجمن روان‌شناسان آمریکا، شیوه‌ی انجمن زبان مدرن، شیوه‌ی انجمن پژشکی آمریکا، شیوه‌ی تورابیان، شیوه‌ی دانش‌گاه شیکاگو، شیوه‌ی دانش‌گاه هاروارد و شیوه‌ی دانش‌گاه کلمبیا. اگرچه از نظر نام به شیوه‌های متفاوت ارجاع‌نویسی و منبع‌نویسی رو به‌رو میشویم، اما واقعیت این است‌که تفاوت آن‌ها با هم چندان زیاد نیست. به طور کلی همه‌ی شیوهنامهها برای مستندسازی و منبع‌نویسی دو شیوه متفاوت را پیش‌نهاد کرده‌اند:
۱- سبک «ذکر منبع». در این سبک، به منبع یا نام کتاب بیش از نویسنده اهمیت داده می‌شود. البته برای ارجاع به آثار تاریخی و برخی دست‌نویس‌های بی‌نام و نشان کهن، این روش به‌تر است.
۲- سبک ارجاع به «نویسنده- تاریخ انتشار». در این روش تکیه بر نام نویسنده و تاریخ انتشار منبع است.
از بین این شیوهنامهها شیوه‌ی انجمن روان‌شناسان آمریکا معیار در نظر گرفته شده است و این شیوه معرفی می‌شود. در این شیوه‌ی ارجاع به اساس ارجاع درون‌متن صورت میپ‌گیرد. ماخذدهی درون‌متن به «نام خانوادگی نویسنده، تاریخ انتشار: صفحه‌ی کتاب» ارجاع داده می‌شود: (رضی، ۱۳۹۳: ۸۹). در منبع‌نویسی نیز مبنا به اساس نام خانوادگی نویسنده و سال انتشار است. در منبع‌نویسی این اطلاعات آورده می‌شود:
۱- پدیدآورنده(گان): نام خانوادگی و نام؛ در صورتی‌که پدیدآورنده بیش از یک فرد باشد، از فرد نخست به اساس نام خانوادگی، از دیگران به اساس نام یاد می‌شود.
۲- تاریخ انتشار اثر.
۳- نام اثر.
۴- درصورتی‌که ترجمه باشد، نام مترجم، اگر تصحیح باشد نام مصحح، اگر چاپ چندم باشد نوبت چاپ و… .
۵- مشخصات نشر (محل نشر: ناشر).
در پایان کتاب و تحقیق، منابع به اساس الفبا از نام خانوادگی نویسندگان به ترتیب و پی‌هم نوشته می‌شوند.
نمونه‌ی منبع‌نویسی کتاب: پوپر، کارل ریموند. (۱۳۷۰). منطق اکتشاف علمی. ترجمه‌ی احمد آرام. تهران: انتشارات سروش.
نمونه‌ی منبع‌نویسی مقاله: رضی، احمد .(۱۳۲۹). «لحن تعلیمی در دیوان حافظ». پژوهش‌نامه‌ی ادبیات تعلیمی، شماره‌ی ۱۸، صص ۷۰- ۸۲.
نمونه‌ی منبع‌نویسی از سایت‌های انترنتی: منصور، حفیظ .(۱۳۹۴). «پلورالیسم دینی». بازیابی ۲۰ جوزای ۱۳۹۵ از سایت خراسان زمین.
در زیر منبع، آدرس انترنتی مقاله در سایت، کاپی و پست شود.
قابل یادآوری است که در فهرست منابع، فهرست کتاب‌ها، مقاله‌ها در مجله‌ها و مقاله‌های انترنتی جدا از هم می‌آیند. نخست فهرست کتاب‌ها، بعد فهرست مقاله‌ها در مجله‌ها و سپس فهرست مقاله‌های انترنتی ذکر می‌شوند. هر کدام به اساس الفبا اول نام خانوادگی نویسنده، ترتیب می‌شود. در صورتی، کتابی نویسنده نداشته باشد یا از آدرس موسسه و سازمانی نشر شده باشد، به اساس حرف اول نام کتاب در ردیف قرار می‌گیرد:
اطلس تشریح بدن انسان (۱۳۶۵). شرکت جغرافیایی و کارتوگرافی.
باید یادآوری شود که فهرست منابع زبان‌های خارجی در ادامه‌ی فهرست منابع زبان پارسی دری قرار می‌گیرد.
