بیش از سه سال پس از شناسایی کووید-۱۹ در شهر ووهان چین، هنوز معمای چگونگی بروز اولیه این ویروس بدون جواب باقی مانده است.
اما روز ۲۸ فوریه ۲۰۲۳، ادعای جنجالی که همه‌گیری ممکن است از یک آزمایشگاه چینی نشأت گرفته باشد – که یک بار بسیاری آن را به عنوان یک نظریه توطئه حاشیه‌ای رد کرده بودند – بار دیگر در حرف‌های کریستوفر ری، مدیر اف‌بی‌آی آمریکا، آمد که گفته بود این سازمان معتقد است که «به احتمال فراوان» منشاء کووید-۱۹ در یک «آزمایشگاه تحت اداره دولت چین» بوده است.
این اولین باری است که ارزیابی محرمانه اف‌بی‌آی درباره چگونگی بروز همه‌گیری علناً تأیید می‌شود.
پکن در واکنش به آن واشنگتن را به «فریب سیاسی» متهم کرد.
خوب، درباره نظریه‌های رقیب چه می‌دانیم – و چرا این بحث مهم است؟
نظریه نشت آزمایشگاهی چیست؟
این نظریه مبتنی بر این گمان است که ویروس کرونا ممکن است تصادفی یا به شکلی دیگر از آزمایشگاهی در شهر مرکزی ووهان که اولین بار ویروس در آن‌جا ثبت شده است، فرار کرده باشد.
مدافعان این نظریه به وجود تأسیسات پژوهشی بیولوژیکی مهمی در این شهر اشاره می‌کنند. مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان بیش از ده سال است که ویروس‌های کرونا را در میان خفاش‌ها مطالعه می‌کند.
این مؤسسه ۴۰ دقیقه با ماشین از بازار غذاهای دریایی هوانان که اولین گروه از موارد ابتلا در ووهان در آن‌جا دیده شد، فاصله دارد.
مدافعان این نظریه می‌گویند که این ویروس از آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان نشت کرده و به بازار غذاهای دریایی سرایت کرده است.
بسیاری ادعا می‌کنند که این ویروسی دست‌نخورده بوده است که از حیات وحش جمع‌آوری شده است نه اینکه مهندسی شده باشد.
این نظریه جنجالی نخستین بار در دوره همه‌گیری مطرح شد و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، هم آن را ترویج کرد. عده‌ای حتی گفته‌اند که این ویروس ممکن است مهندسی‌شده و سلاحی بیولوژیک باشد.
عده بسیاری در رسانه‌ها و در حوزه سیاست آن موقع این حرف‌ها را به عنوان نظریه‌های توطئه رد کرده بودند و عده‌ای دیگر خواستار بررسی بیشتر احتمال آن شده بودند. با وجود این، این دیدگاه بعداً دوباره مطرح شد.
یک گزارش محرمانه اطلاعاتی آمریکا در سال ۲۰۲۱ در این کشور پخش شد – که ادعا می‌کرد سه پژوهشگر آزمایشگاه ووهان در نوامبر سال ۲۰۱۹، درست پیش از آلوده شدن انسان‌ها به ویروس در این شهر، در بیمارستان تحت درمان قرار گرفته بودند.
اما گزارش شده بود که دولت بایدن یکی از تحقیق‌های وزارت خارجه آمریکا را که دونالد ترامپ درباره نظریه نشت آزمایشگاهی راه انداخته بود متوقف کرده است.
آنتونی فاوچی، مشاور پزشکی ارشد جو بایدن، به کمیته سنا در ماه می ۲۰۲۱ گفت: «این احتمال بی‌شک وجود دارد و من کاملاً موافق تحقیق درباره این اتفاق هستم.»
آقای بایدن حالا می‌گوید که پس از به قدرت رسیدنش در سال ۲۰۲۰ خواستار گزارشی درباره منشاء کووید-۱۹ شده است، «از جمله در خصوص اینکه آیا این ویروس حاصل تماس انسانی با حیوانی آلوده بوده یا از یک حادثه آزمایشگاهی ناشی شده است.»
در ماه می ۲۰۲۱، آقای بایدن به مسئولان امنیتی دستور داد که تلاش‌های‌شان را در این زمینه «دو چندان» کنند.
دانشمندان چه فکر می‌کنند؟
این موضوع هنوز کانون بحث‌هایی داغ است.
قرار بود تحقیقی در سازمان بهداشت جهانی موضوع را ریشه‌یابی کند ولی بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند که این تحقیق بیشتر پرس‌های جدیدی را مطرح کرد تا اینکه منجر به پاسخی شده باشد.
گروهی از دانشمندان برگزیده شده از طرف سازمان بهداشت جهانی اوایل سال ۲۰۲۱ در قالب هیئتی برای تحقیق درباره منشاء همه‌گیری به ووهان سفر کردند. پس از صرف ۱۲ روز در این شهر که شامل دیداری از این آزمایشگاه بود، این تیم به این نتیجه رسید که نظریه نشت آزمایشگاهی «به‌شدت نامحتمل» است.
ولی بسیاری از آن زمان تا کنون یافته‌های آن گروه را زیر سؤال برده‌اند.
گروهی از دانشمندان برجسته از گزارش سازمان بهداشت جهانی انتقاد کردند که چرا نظریه نشت آزمایشگاهی را به قدر کافی جدی نگرفته‌اند– این نظریه در چند صفحه از یک گزارش چند صد صفحه‌ای رد شده بود.
دانشمندان در مجله ساینس نوشتند:«ما باید هردوی فرضیه‌ها درباره انتشار طبیعی و نشت آزمایشگاهی را جدی بگیریم تا زمانی که داده‌های کافی در اختیارمان قرار بگیرد.»
هم‌نظری فزاینده‌ای در میان دانشمندان وجود دارد که نشت آزمایشگاهی را باید به‌دقت بیشتری بررسی کرد.
حتی دبیر کل سازمان جهانی بهداشت، دکتر تدروس آدهانوم گبریسوس، خواستار تحقیقی تازه شد و گفت: «همه فرضیه‌ها مطرح باقی می‌مانند و نیازمند مطالعه بیشتر هستند.»
دکتر فاوچی در سال ۲۰۲۱ گفت که «متقاعد نشده» است که ویروس منشائی طبیعی داشته باشد. این موضع نسبت به سال قبل تغییر کرده بود. آن موقع او فکر می‌کرد که کووید به احتمال بسیار از حیوان به انسان منتقل شده است.
نظر چین چیست؟
چین به این فرضیه که ویروس ممکن است از آزمایشگاه فرار کرده باشد واکنش تند نشان داده و آن را سیاه‌نمایی خوانده است. رسانه‌های دولتی چین همواره دولت آمریکا و رسانه‌های غربی را متهم به نشر شایعات درباره منشاء همه‌گیری کرده‌اند.
سخنگوی وزارت خارجه چین در واکنش به اظهارات آقای ری سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا را متهم به سیاسی کردن تحقیق درباره منشاء ویروس کرد.
خانم مائو نینگ در یک نشست مطبوعاتی گفت که جامعه اطلاعاتی آمریکا سابقه «سوء‌رفتار» از جمله «تقلب و فریب‌کاری» دارد. او گفت که به این ترتیب نتیجه‌گیری آنها درباره منشاء کووید-۱۹ هیچ اعتباری ندارد.
چین نظریه‌ای دیگر را مطرح کرده است و می‌گوید که ویروس کرونا ممکن است از راه محموله‌های غذایی گوشت منجمد از جاهای دیگری در چین یا جنوب شرق آسیا وارد ووهان شده باشد.
دولت چین به تحقیقی هم اشاره کرده است که یکی از ویروس‌شناسان برجسته خود درباره نمونه‌های گردآوری‌شده از خفاش‌ها در یک معدن دورافتاده و متروک منتشر کرده است.
شی ژنگلی – که خیلی اوقات از او به عنوان «زن خفاش چین» یاد می‌کنند – پژوهشگر مؤسسه ووهان است و در گزارشی که در سال ۲۰۲۱ منتشر کرد آشکار کرد که تیم او هشت گونه ویروس کرونا را در خفاش‌ها در معدنی در چین در سال ۲۰۱۵ یافته بودند. در این مقاله آمده است که ویروس‌های کرونا ناشی از پنگولین‌ها تهدیدی فوری‌تر برای سلامت انسانی هستند تا مواردی که تیم او در معدن پیدا کرده‌اند.
در کنار این‌ها، نظریه توطئه اثبات‌نشده‌ای هم میان تبلیغات‌چی‌های چینی در جریان است – و مائو نینگ در جلسه خبررسانی وزارت خارجه در ۱ مارس ۲۰۲۳ آن را تکرار کرده است – که ویروس کرونا در فورت دتریک در فردریک، مریلند، در حدود ۸۰ کیلومتری شمال واشنگتن دی‌سی تولید شده و از آن‌جا نشت کرده است.
فورت دتریک که زمانی مرکز برنامه سلاح‌های بیولوژیک امریکا بود، در حال حاضر محل آزمایشگاه‌های زیست‌پزشکی است که درباره ویروس‌هایی از جمله ابولا و آبله تحقیق می‌کنند.
نظریه دیگری هم وجود دارد؟
بله. به آن نظریه «منشاء طبیعی» می‌گویند.
این نظریه می‌گوید که ویروس به طور طبیعی از حیوانات، بدون دخالت هیچ دانشمند یا آزمایشگاهی، سرایت کرده است.
مدافعان فرضیه منشاء طبیعی می‌گویند که کووید-۱۹ در خفاش‌ها ظاهر شده است و سپس به انسان‌ها، به احتمال بسیاری از طریق حیوانی دیگر یا «میزبانی واسطه»، جهش پیدا کرده است.
گزارش سازمان بهداشت جهانی این نظریه را پشتیبانی می‌کند که می‌گوید «احتمالا یا به احتمال بسیار زیاد» کووید از طریق یک میزبان واسطه به انسان‌ها رسیده است.
این فرضیه در آغاز همه‌گیری مقبولیت گسترده‌ای پیدا کرد ولی با گذشت زمان، دانشمندان ویروسی در خفاش‌ها یا حیوانی دیگر پیدا نکرده‌اند که با ساختار ژنتیک کووید-۱۹ سازگاری داشته باشد و لذا باعث تردید در این نظریه شده است.
چرا این ماجرا مهم است؟
با توجه به تلفات انسانی سنگین همه‌گیری – با شمار مرگ و میر ثبت‌شده حدود ۶.۹ میلیون نفر در سراسر جهان – بیشتر دانشمندان فکر می‌کنند که فهم چگونگی و محل پدیداری ویروس برای جلوگیری از تکرار آن بسیار مهم است.
اگر ثابت شود نظریه «بیماری مشترک بین انسان و حیوان» درست است، این ماجرا می‌تواند بر فعالیت‌هایی از قبیل پرورش و بهره‌برداری از حیات وحش اثر بگذارد. در دانمارک، هراس از گسترش این ویروس از طریق پرورش راسو منجر به کشتن میلیون‌ها راسو شد.
اما اگر نظریه‌های مرتبط با نشت آزمایشگاهی یا زنجیره غذاهای منجمد تأیید شود، پیامدهای گسترده‌ای برای تحقیقات علمی و تجارت بین‌المللی خواهد داشت.
و تأیید نشت می‌تواند بر نگاه جهان به چین هم اثر بگذارد که پیش از این نیز متهم به پنهان‌کاری درباره اطلاعات اولیه مهم مربوط به همه‌گیری شده بود و باعث تنش بیشتر در روابط آمریکا و چین می‌شود.
جیمی متزل، پژوهشگر اندیشکده شورای آتلانتیک در واشنگتن که مدافع بررسی نظریه نشت آزمایشگاهی است در سال ۲۰۲۱ به بی‌بی‌سی گفت: «چین از روز اول مشغول لاپوشانی‌های گسترده بوده است.»
«با افزایش شواهد مربوط به فرضیه نشت آزمایشگاهی ما باید خواستار تحقیق کاملی درباره همه فرضیه‌های منشاء ویروس شویم که لازم باشد.»
اما بقیه هشدار داده‌اند که نباید در گرفتن انگشت اتهام به سوی چین شتاب زیاد به خرج داد.
پروفسور دیل فیشر از بیمارستان دانشگاهی ملی سنگاپور به بی‌بی‌سی گفت: «باید کمی صبر داشته باشیم ولی دیپلماتیک هم باشیم. نمی‌شود این کار را بدون پشتیبانی چین انجام داد. این کار را باید در محیطی بدون شماتت‌گری انجام داد.»
