نویسنده: ریچارد فولتز، نویسندۀ کتاب تاریخ تاجیکان/ ایرانیان شرقی
برگردان: اسفندیار آدینه/ روزنامه‌نگار
تاجیکستان کشوری محصور در خشکی و با ۱۰ میلیون جمعیت که بین ازبکستان، افغانستان، و چین قرار دارد، فقیرترین کشور در میان جماهیر شوروی سابق است. این کشور از سال ۱۹۹۴ به این‌سو تحت حاکمیتِ با مشت آهنینِ رئیس جمهور امام علی رحمان قرار دارد. طبق برآوردها، بیش از سه میلیون تاجیک در روسیه زندگی می‌کنند. این رقم برابر یک سوم کُل جمعیت کشور است. اکثر آن‌ها «کارگران مهمان» محسوب می‌شوند، موقعیت اجتماعی آسیب‌پذیر با مشاغل کم درآمد که در عرصۀ ساخت و ساز و بازار دارند.
کاهش جمعیت روسیه باعث شده است که این کشور بیش از پیش به کارگران خارجی برای تأمین نیازهای خود به نیروی کار تکیه کند. این در حالی است که برخورد روس‌ها نسبت به مهاجران از آسیای میانه و منطقۀ قفقاز به طور کلی منفی است. این رفتار شبیه برخورد تعصب‌آمیز آمریکایی‌ها نسبت به اتباع مکسیکویی است که دونالد ترامپ نمونۀ آن را در سال ۲۰۱۵ به شکل وقیحانه‌ای بیان کرده بود: «آن‌ها مواد مخدر می‌آرند، جنایت می‌آرند، تجاوزگر هستند». مردمان غیر اسلاوی در روسیه نیز به شیوۀ روشمندی مورد تبعیض قرار می‌گیرند. و از سال ۲۰۲۲ به این‌سو به طور نامتوازن به عنوان پیش‌مرگه به جنگ اوکراین اعزام می‌شوند.
محرومیت تاجیکان
آن گونۀ که من در کتاب اخیرم (تاریخ تاجیکان: ایرانیان شرقی) توضیح دادم، شمار معدودی از ملت‌ها در طول تاریخ به اندازۀ تاجیکان در ۱۰۰ سال گذشته از جایگاه متعالی خود به شدت اُفت کرده اند. در بیش از هزار سال گذشته تاجیکان نخبگان فرهنگی آسیای میانه بودند، آن‌ها نوادگان پارسی‌گوی سغدیان باستانی هستند که زمانی بر جادۀ ابریشم تسلط داشتند.
از زمان آغاز آنچه که رنسانس جدید ایرانی در سدۀ دهم میلادی نامیده می‌شود، یعنی زمانی که پایتخت آن‌ها – شهر بخارا – به عنوان یک مرکز آموزش و فرهنگ اسلامی با بغداد رقابت می‌کرد تا دوران انقلاب روسیه، تاجیکان دانشمندان و دبیران و دیوان‌دارانِ اصلی در شهرهای بزرگ آسیای میانه بودند.
دانشمند مشهور قرون باستانی ابوعلی سینا، محدث مشهور امام بخاری، شاعر معروف مولانا جلال‌الدین رومی و بسیاری دیگر، اصالتاً تاجیک بودند. اما به عنوان مهمترین سهمداران تمدن آسیای میانه، تاجیکان از سوی بلشویک‌ها، نمایندۀ میراث فرهنگی تلقی می‌شدند که سوسیالیسم قصد داشت آن را منسوخ کند. تاجیکان عملاً از فرایند بازسازی عظیم اجتماعی و سیاسی که در آغاز دوران اتحاد شوروی بر آسیای میانه تحمیل شد، حذف و محروم کرده شدند، به طوری که بیشترین قلمرو تاریخی آن‌ها، از جمله شهرهای افسانه‌ای سمرقند و بخارا به ازبک‌های ترکی‌زبان اعطا شد، چون بلشویک‌ها آن‌ها را مطیع، نرمش‌پذیر و هم‌پیمان خود می‌دانستند.
تنها در سال ۱۹۲۹ بود که تاجیکان از جمهوری ویژۀ خود که آن هم عمدتاً از قلمروهای حاشیه و کوهستانی تشکیل شده و از هرگونه مراکز شهری محروم بود، برخوردار شدند.
در طول قرن بیستم، جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان فقیرترین و واپسمانده‌ترین منطقه در اتحاد شوروی سابق بود و وضع اسفبار را در دوران استقلالش از سال ۱۹۹۱ به این‌سو حفظ کرده است. از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷ این کشور درگیر یک جنگ داخلی ویرانگر بود، که همۀ زیرساخت‌های باقی‌مانده از شوروی در آن تخریب شد. از آن زمان تا کنون رحمان همواره از تهدید دوباره آغاز شدن جنگ داخلی برای تقویت استبداد و حاکمیت مطلق خود استفاده کرده است.
شبکه‌های اسلام تندرو که خاستگاهش افغانستانِ همسایه است – کشوری که جمعیت تاجیکش چند برابر بیشتر از جمعیت تاجیکستان است – بهانۀ بیشتری برای سیاست‌های سرکوبگرانه به دست رحمان داده است. در تاجیکستانِ امروز حتی کسانی که تحصیلات دانشگاهی دارند، نمی‌توانند دستمزد یا معاشی دریافت کنند که با آن بتوان زندگی عادی را برای خانواده‌های خود فراهم ساخت.
از بس نظام موجود قدرت و حیثیت انسانی‌شان را از آن‌ها گرفته، این افراد طعمۀ آسانی برای مبلغان اسلام افراطی هستند که به آن‌ها احساس داشتن ارزش و هدف می‌دهند. افزون بر این فقر و بی‌پولی خودش موجب ایجاد کوکتیل انفجاری می‌شود: یکی از مظنونان حملۀ اخیر در مسکو به بازجویان روسی خود گفته است که برای انجام این حمله به او نیم میلیون روبل روسیه (حدود ۵۳۰۰ دلار آمریکایی) جایزۀ نقد وعده شده بود.
هراس‌افگنی یا بی‌چارگی؟
انسان‌های عادی و عاقل همه‌جا از اقدامات هراس‌افگنانه وحشت‌زده می‌شوند، صرف نظر از این که عاملان چگونه این اعمال را توجیه می‌کنند، مردم رنج‌کشیدۀ تاجیکستان هم از این قاعده مستثنی نیستند. اما متاسفانه شرایطی که در آن تعدادی اندکی از افراط‌گرایان می‌توانند قتل دیوانه‌وارِ افراد بی‌گناه را برای پول نقد یا عقیده گزینه‌ای جذاب تلقی کنند، هیچ نشانه‌ای از کاهش ندارد.
تلاش خنده‌دار روسیه برای پیوند دادن حملات مسکو به اوکراین تحریف ناشیانه‌ای از پیامدهای روابطش با آسیای میانه است.
سازمان‌ملل: از آغاز جنگ روسیه با اوکراین، جمعیت این‌کشور ده میلیون کاهش یافته است
منبع:
https://theconversation.com/why-russia-fears-the-emergence-of-tajik-terrorists-226559
