نویسنده: ظریف یزدان پرست
زبان پارسی از دیرباز یکی از ارکان اصلی تمدن خراسان بزرگ و جهان اسلام بوده است. این زبان نه تنها به عنوان زبان ادبیات و شعر، بلکه به عنوان زبان علمی و فرهنگی نیز نقشی بی‌بدیل در انتقال دانش و ارتقای سطح فرهنگ و علوم ایفا کرده است. گسترش و رواج زبان پارسی به‌ویژه در خراسان، با تلاش‌های گسترده تاجیک‌ها، سبب شد تا این زبان به یکی از زبان‌های اصلی علمی جهان اسلام تبدیل شود. در این‌جا به صورت فشرده به برخی از جریان‌های دانش‌گستر این حوزۀ تمدنی اشاره می‌کنم.
یک، زبان فارسی و نهضت ترجمه
گسترش زبان پارسی یا فارسی به عنوان زبان علمی تا حد زیادی مدیون نهضت ترجمه در دوران عباسیان است. با ظهور این نهضت، که بیشتر در بغداد تمرکز داشت، بسیاری از آثار علمی یونانی، هندی و ایرانی به زبان عربی و پارسی ترجمه شدند. خراسان به عنوان یکی از مراکز اصلی علمی، نقش مهمی در این نهضت ایفا کرد. کتاب‌هایی که در زمینه‌های مختلف از جمله فلسفه، ریاضیات، طب و نجوم به زبان پارسی ترجمه می‌شد، به دانشمندان و دانشجویان مسلمان سراسر جهان اسلامی امکان داد تا به دانش‌های پیشرفته دسترسی پیدا کنند.
دو، تاجیکان و پاسداری از زبان پارسی
تاجیکان خراسان در طول تاریخ یکی از پاسداران اصلی زبان پارسی بوده‌اند. این قوم، که ریشه‌های عمیق در فرهنگ و تمدن خراسان دارد، همواره در تلاش بودند تا این زبان را به عنوان زبان علمی و ادبی حفظ کنند. از جمله دانشمندان بزرگ تاجیک می‌توان به ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی اشاره کرد که آثار علمی خود را به زبان پارسی نوشته و این زبان را به عنوان زبان علم و دانش به جهانیان معرفی کردند.
ابوعلی سینا، با نگارش کتاب‌هایی چون «قانون در طب» و «شفا»، نقش بزرگی در گسترش زبان پارسی به عنوان زبان علمی ایفا کرد. کتاب «قانون در طب» که به زبان پارسی نوشته شد، برای قرن‌ها در مدارس پزشکی اروپا و جهان اسلام به عنوان مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفت. ابوریحان بیرونی نیز با تحقیقات گسترده خود در زمینه‌های مختلف علوم از جمله ریاضیات، نجوم و جغرافیا، به گسترش دانش به زبان پارسی کمک کرد. او آثار بسیاری را به زبان پارسی نوشت که به عنوان منابع علمی معتبر در دوران خود شناخته شدند.
سه، زبان فارسی؛ زبان مدارس و دربار
زبان پارسی در دوران امپراتوری‌های مختلف، به‌ویژه در خراسان، به عنوان زبان رسمی دربارها و مدارس علمی استفاده می‌شد. غزنویان، سلجوقیان و بعدها صفویان از زبان پارسی به عنوان زبان رسمی حکومت خود استفاده کردند. مدارس بزرگ خراسان مانند نظامیه نیشاپور که یکی از برجسته‌ترین مراکز علمی جهان اسلام بود، دانشمندان برجسته‌ای را تربیت کردند که آثار علمی خود را به زبان پارسی نوشتند. این مراکز نه تنها زبان پارسی را به عنوان زبان علم تقویت کردند، بلکه به گسترش آن در سراسر جهان اسلام نیز کمک کردند.
چهار، تأثیر زبان فارسی بر دیگر فرهنگ‌ها
گسترش زبان پارسی به عنوان زبان علمی نه تنها محدود به خراسان نبود، بلکه به سایر مناطق جهان اسلام نیز نفوذ کرد. در هند، به ویژه در دوران حکومت مغول‌ها، زبان پارسی به عنوان زبان رسمی و علمی مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از دانشمندان هندی، آثار خود را به زبان پارسی نوشتند و این زبان به عنوان واسطه‌ای برای تبادل علمی میان خراسان و هند عمل کرد.
جرج سارتون، مورخ بزرگ علم، در کتاب خود «تاریخ علم» اشاره می‌کند که بسیاری از آثار علمی که در دوران طلایی اسلام نوشته شدند، به زبان پارسی بودند و این زبان به عنوان یکی از مهم‌ترین زبان‌های علمی جهان اسلام شناخته می‌شد. او تاکید می‌کند که زبان پارسی نه تنها زبان شعر و ادب، بلکه زبان علم و دانش نیز بوده است و این نقش آن به مدت قرن‌ها در تاریخ علم باقی مانده است.
پنج، نقش تاجیک‌ها در احیای زبان فارسی
با وجود فشارهای سیاسی و اجتماعی در طول تاریخ، تاجیک‌ها همواره در حفظ و احیای زبان پارسی به عنوان زبان مادری و زبان علمی و فرهنگی کوشیده‌اند. در دوران حکومت‌های پشتونی و طالبان تلاش‌هایی برای محدود کردن زبان پارسی صورت گرفت، اما تاجیک‌ها با مقاومت و استفاده از ابزارهای فرهنگی و علمی، این میراث گران‌بها را حفظ کرده‌اند. در حال حاضر، با وجود تهدیدهای مختلف، زبان پارسی همچنان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین زبان‌های علمی و فرهنگی در خراسان و دیگر مناطق تاجیک‌نشین باقی مانده است.
نتیجه‌گیری
گسترش زبان پارسی به عنوان زبان علمی و فرهنگی نتیجه تلاش‌های بی‌وقفه تاجیک‌ها و دانشمندان خراسان است. این زبان، با استفاده از آثار علمی بزرگان همچون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی، به یکی از مهم‌ترین ابزارهای انتقال دانش در جهان اسلام تبدیل شد. امروزه، با وجود تهدیدهای مختلف، زبان پارسی همچنان به عنوان یکی از پایه‌های تمدن اسلامی و علمی حفظ شده و نقش مهمی در انتقال دانش و فرهنگ دارد.
