ظریف یزدان پرست
حمزه اصفهانی، مورخ و نویسنده برجسته خراسانی قرن چهارم هجری، به‌عنوان یکی از پیشگامان تاریخ‌نگاری و پژوهش درباره فرهنگ و زبان پارسی، نقش مهمی در حفظ و بازتاب هویت ایرانی/آریایی، به‌ویژه در خراسان بزرگ، ایفا کرده است. او با آثار ارزشمندش که به بررسی تاریخ، هویت اقوام آریایی و پیوندهای فرهنگی میان مناطق مختلف جهان ایرانی/آریایی می‌پردازد، خراسان و زبان پارسی را در مرکز توجه قرار داده و به‌ویژه بر هویت فرهنگی تاجیکان خراسان تأکید کرده است. آثار او منبعی معتبر برای پژوهش در زمینه تاریخ و هویت ایرانی-خراسانی محسوب می‌شوند و جایگاه حمزه اصفهانی را در میان تاریخ‌نگاران خراسانی به‌عنوان پاسداری از فرهنگ اصیل ایرانی تثبیت کرده‌اند.
زندگی و شخصیت علمی حمزه اصفهانی
حمزه اصفهانی، مورخ و نویسنده خراسانی قرن چهارم هجری، در دورانی از تاریخ ایران و اسلام زیست که شاهد شکوفایی علمی و فرهنگی گسترده‌ای در جهان اسلام، به‌ویژه در خراسان، بود (دهقان، ۱۳۸۷). او که در اصفهان و در محیطی آمیخته به فرهنگ و تمدن ایرانی/آریایی و آموزه‌های اسلامی به دنیا آمد، با علاقه و دانش عمیق به تاریخ و فرهنگ ایرانی، به یکی از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران این دوره تبدیل شد. آثار او که از منابع کهن ایرانی و اسلامی بهره گرفته‌اند، بیانگر تلاش‌های پژوهشی و بینش وسیع او نسبت به هویت ایرانی/آریایی-خراسانی است. از جمله مهم‌ترین این آثار، تاریخ ملوک عجم است که در آن حمزه به بررسی تاریخ و فرهنگ اقوام ایرانی/آریایی و برجسته‌سازی هویت فرهنگی خراسان پرداخته است و این اثر به‌عنوان منبعی معتبر در شناخت تاریخ پارسی‌زبانان و تاجیکان به شمار می‌آید (خسروی، ۱۳۹۸؛ کوفی، ۱۹۹۷: ص ۱۳۴).
آثار و نقش آن‌ها در تاریخ و فرهنگ آریایی
یکی از مهم‌ترین آثار حمزه اصفهانی، کتاب تاریخ ملوک عجم، به بررسی تاریخ ایران از دوران باستان تا عصر اسلامی پرداخته و اطلاعات ارزشمندی را درباره حکومت‌ها و سلسله‌های ایرانی به‌ویژه ساسانیان ارائه می‌دهد (یوسفی، ۱۳۹۹). این کتاب، که به زبان پارسی نوشته شده، نه تنها به تاریخ سیاسی ایران پرداخته؛ بلکه به مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز اشاره کرده است. به‌طور ویژه، حمزه اصفهانی در این اثر به بررسی زبان، ادبیات، و آیین‌های ایرانیان باستان پرداخته که این اطلاعات به درک بهتر هویت و فرهنگ ایرانی/آریایی در دوره‌های مختلف کمک می‌کند.
کتاب‌های حمزه اصفهانی همچنین شامل اطلاعات ارزشمندی درباره خراسان و اهمیت این منطقه در جهان ایرانی است. او در این آثار به نقش خراسان به‌عنوان یکی از مراکز فرهنگی و ادبی ایران و جایگاه برجسته آن در جهان اسلام اشاره می‌کند. این منطقه، که به‌عنوان زادگاه و مرکز ادب پارسی شناخته می‌شود، از دید حمزه اصفهانی به‌عنوان محور فرهنگ ایرانی و پارسی شناخته شده و اهمیت ویژه‌ای در میان مناطق دیگر ایران دارد (کیانی، ۱۴۰۰).
حمزه اصفهانی در آثار خود پیوندهای عمیق فرهنگی و زبانی میان مناطق مختلف ایران را برجسته کرده و بر نقش زبان پارسی به‌عنوان ابزار اصلی حفظ و تقویت هویت ایرانی تأکید ویژه‌ای داشته است. او به اهمیت زبان پارسی در ایجاد وحدت فرهنگی میان اقوام ایرانی و به‌ویژه پارسی‌گویان خراسان و آسیای میانه پرداخته و نشان داده است که چگونه این زبان، از دوره‌های باستان تا دوران اسلامی، به عنوان زبان مشترک فرهنگی حفظ شده است (پیرزاده، ۱۳۹۷). حمزه اصفهانی، با نگارش آثار خود به زبان پارسی و تأکید بر هویت تاجیکان پارسی‌زبان خراسان، تلاش کرد تا این زبان را به عنوان رکن اساسی فرهنگ و تمدن ایرانی برای آیندگان حفظ کند. او زبان پارسی را ابزاری برای ثبت تاریخ و انتقال دانش می‌دانست که از طریق آن می‌توان فرهنگ و ارزش‌های اصیل ایرانی را به نسل‌های بعد منتقل کرد (سجادی، ۱۹۸۱: ص ۱۸۶).
پیوندهای فرهنگی و زبانی در آثار حمزه اصفهانی
حمزه اصفهانی در آثار خود پیوندهای عمیق فرهنگی و زبانی میان مناطق مختلف ایران را برجسته کرده است. او به اهمیت زبان پارسی در حفظ و تقویت هویت ایرانیان پرداخته و از این زبان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی فرهنگ و هویت ایرانی یاد می‌کند. آثار او نشان می‌دهد که چگونه زبان پارسی از دوره‌های باستانی تا دوره اسلامی در مناطق مختلف جهان ایرانی، از جمله خراسان و آسیای میانه، به عنوان زبان مشترک و پایه فرهنگی حفظ شده است (پیرزاده، ۱۳۹۷).
یکی از موضوعات محوری در آثار او، پیوندهای میان زبان پارسی و دیگر زبان‌های ایرانی است که به واسطه تبادلات فرهنگی و تاریخی شکل گرفته‌اند. حمزه اصفهانی با بررسی این پیوندها، نشان می‌دهد که زبان پارسی چگونه توانسته است به‌عنوان زبان اصلی ایرانیان، فرهنگ و هویت آنان را تقویت کرده و از طریق آثار ادبی و علمی در گستره‌ای وسیع به حیات خود ادامه دهد (رحمانی، ۱۴۰۲).
اهمیت خراسان در آثار حمزه اصفهانی
حمزه اصفهانی خراسان را به‌عنوان یکی از مراکز اصلی فرهنگ و تمدن ایرانی معرفی می‌کند. او با تأکید بر جایگاه خراسان در تاریخ ایران، به نقش این منطقه در توسعه و ترویج زبان پارسی پرداخته است. خراسان، به‌ویژه در دوران اسلامی، به عنوان یکی از مراکز اصلی علم، ادب و فرهنگ در جهان ایرانی شناخته می‌شد و نقش اساسی در پیوند دادن مناطق مختلف ایرانی به یکدیگر داشت. حمزه اصفهانی در آثار خود به اهمیت فرهنگی و تاریخی خراسان و نیز به تأثیر این منطقه در تقویت هویت ایرانیان اشاره می‌کند (برزگر، ۱۳۹۶).
به واسطه جایگاه ویژه خراسان، بسیاری از شاعران و ادیبان برجسته پارسی زبان و پارسی‌گوی از این منطقه برخاسته‌اند و زبان پارسی را به‌عنوان زبان ادبی و فرهنگی در سراسر ایران و جهان اسلام ترویج داده‌اند. حمزه اصفهانی با تأکید بر این نکته، به بررسی نقش خراسان در تولید و انتشار آثار ادبی پارسی می‌پردازد و خراسان را به‌عنوان زادگاه و پرورش‌دهنده فرهنگ ایرانی معرفی می‌کند.
آثار حمزه اصفهانی در بررسی هویت تاجیکان و اسلام
آثار حمزه اصفهانی به‌ویژه تاریخ ملوک عجم، یکی از منابع مهم در بررسی هویت تاجیکان و نقش زبان پارسی و اسلام در آسیای میانه به شمار می‌آیند. او در آثار خود به تاریخ اقوام ایرانی و پیوندهای فرهنگی و زبانی میان آن‌ها اشاره کرده و از خراسان به‌عنوان یکی از مراکز فرهنگی مهم ایرانیان یاد می‌کند که در حفظ هویت تاجیکان نقشی اساسی داشته است (طالبی، ۱۴۰۱).
ورود اسلام به خراسان سرزمین تاجیکان تأثیر بسیاری بر هویت آنان داشت. حمزه اصفهانی نشان می‌دهد که چگونه اسلام، زبان پارسی و فرهنگ ایرانی در ترکیب با یکدیگر، هویت تاجیکان را تقویت کردند. او به این نکته اشاره می‌کند که پذیرش اسلام در آسیای میانه، نه تنها تغییرات مذهبی بلکه تحولاتی فرهنگی و زبانی را نیز به همراه داشت. این تحولات به تاجیکان امکان داد تا از طریق زبان پارسی، هویت خراسانی-ایرانی-اسلامی خود را تعریف و تقویت کنند.
در_نتیجه می‌توان گفت که:حمزه اصفهانی، با آثار خود، به عنوان یکی از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران ایرانی، نقش مهمی در حفظ تاریخ و فرهنگ ایرانی و پارسی در جهان اسلام ایفا کرده است. او با تأکید بر اهمیت خراسان و پیوندهای فرهنگی و زبانی مناطق مختلف ایران، زبان پارسی را به‌عنوان نمادی از هویت ایرانیان برجسته کرده است. آثار او نه تنها برای تاریخ‌نگاران بلکه برای پژوهشگران علاقه‌مند به هویت تاجیکان و نقش اسلام در این منطقه منبعی ارزشمند به شمار می‌آیند.
