ظریف یزدان‌پرست
ورود اسلام به خراسان در قرن‌های اولیه هجری، تحولی اساسی در فرهنگ، هویت و ساختار اجتماعی تاجیکان ایجاد کرد. این منطقه که پیش از آن تحت تأثیر آیین‌های زرتشتی، بودایی و سایر مذاهب قرار داشت، پس از فتوحات اسلامی به یکی از کانون‌های مهم علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد. از طریق پذیرش آموزه‌های اسلامی و پیوندهای فرهنگی- دینی با دیگر مناطق اسلامی، تاجیکان توانستند هویت ایرانی-اسلامی منحصر به فردی را شکل دهند و در عین حال، زبان و ادبیات پارسی را به یکی از زبان‌های علمی و فرهنگی برجسته جهان اسلام تبدیل کنند. در این مقاله، نقش اسلام در تحکیم هویت تاجیکان و پیوندهای فرهنگی آنان با سایر نقاط اسلامی بررسی می‌شود.
ورود اسلام به خراسان
با آغاز فتوحات اسلامی در قرن اول هجری، سپاهیان مسلمان به‌سرعت به مناطق شرقی ایران، از جمله خراسان، نفوذ کردند. خراسان، به‌عنوان یکی از سرزمین‌های وسیع و غنی، یکی از مقاصد مهم گسترش اسلام بود و به‌واسطه نزدیکی جغرافیایی به خلافت اسلامی، به سرعت تحت تأثیر آموزه‌های اسلامی قرار گرفت (یزدانی، ۱۴۰۰). خراسان که در آن زمان شامل شهرهای بزرگی همچون بخارا، سمرقند ، بدخشان ، تخارستان، کهن دژ، کابلستان، نیشابور، مرو، هرات و بلخ بود، تبدیل به نقطه آغاز ورود اسلام به آسیای میانه و مناطق تاجیک‌نشین شد.
از آنجا که خراسان و ماوراءالنهر به دلیل تنوع قومی و فرهنگی خاصی که داشتند، پذیرای آیین‌های گوناگون بودند، ورود اسلام نیز به تدریج و با تأثیر عمیق فرهنگی همراه شد. مردم این منطقه با پذیرش اسلام، به تقویت ارتباطات خود با سرزمین‌های اسلامی پرداخته و از فرهنگ اسلامی برای حفظ هویت فرهنگی خود استفاده کردند (دولت‌آبادی، ۱۳۹۸).
اسلام و هویت فرهنگی تاجیکان
ورود اسلام به خراسان و آسیای میانه نه تنها تغییرات دینی بلکه تحولات فرهنگی عمده‌ای را نیز به همراه داشت. تاجیکان با جذب آموزه‌های اسلامی و پذیرش اصول و ارزش‌های آن، هویت تازه‌ای یافتند که بر اساس ترکیبی از فرهنگ خراسانی و اسلامی بود. در این دوره، بسیاری از شخصیت‌های علمی، عرفانی و ادبی از میان تاجیکان برخاستند که در پیشبرد علوم اسلامی و فرهنگ پارسی نقش مهمی ایفا کردند. رودکی سمرقندی، ابوعلی سینا و فارابی از جمله دانشمندان و ادیبان برجسته‌ای بودند که به واسطه آثار و اندیشه‌هایشان، هویت ایرانی-اسلامی تاجیکان را تقویت کردند (محمودی، ۱۳۹۹).
زبان پارسی در دوره اسلامی نیز به‌عنوان زبان فرهنگی و علمی حفظ شد و حتی گسترش یافت. با ورود اسلام، پارسی نه تنها به‌عنوان زبان گفتاری تاجیکان بلکه به‌عنوان زبان علم و ادب در خراسان و آسیای میانه مورد استفاده قرار گرفت. این زبان با تکیه بر آموزه‌های اسلامی و متون دینی، جایگاه مهمی را در فرهنگ و هویت تاجیکان کسب کرد.
خراسان مرکز علمی و فرهنگی اسلام
با گسترش اسلام، خراسان و شهرهای مهم آن به یکی از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل شدند. مدارس دینی، مساجد و مراکز علمی در شهرهایی همچون نیشابور و بلخ به تدریج پایه‌های فرهنگی و علمی جامعه اسلامی را تقویت کردند. در این مراکز، علوم اسلامی مانند تفسیر قرآن، حدیث، فقه و کلام اسلامی تدریس می‌شد و به زبان پارسی و عربی متون بسیاری به نگارش درآمد. به این ترتیب، خراسان به عنوان مرکز تلاقی فرهنگ ایرانی و اسلامی، نقش مهمی در تقویت هویت فرهنگی و دینی تاجیکان ایفا کرد (نصیری، ۱۴۰۲).
تاجیکان با بهره‌گیری از فرصت‌های علمی و فرهنگی فراهم شده در این مراکز، نه تنها به پیشرفت علمی خود پرداختند بلکه به واسطه آموزش و ترویج آموزه‌های اسلامی، پیوندهای محکمی با سایر نقاط جهان اسلام برقرار کردند. آثار دانشمندان و اندیشمندان تاجیک، از جمله بیرونی و ابن‌سینا، در حوزه‌های مختلف علمی از جغرافیا گرفته تا فلسفه و پزشکی، به زبان‌های دیگر اسلامی ترجمه و مورد استفاده قرار گرفت.
زبان پارسی؛ ابزارپیوند فرهنگی و علمی تاجیکان با جهان اسلام
یکی از مهم‌ترین نتایج ورود اسلام به خراسان و آسیای میانه، حفظ و گسترش زبان پارسی بود که به واسطه فرهنگ اسلامی غنی‌تر شد. زبان پارسی به دلیل ماهیت انعطاف‌پذیر و غنای زبانی خود، به سرعت به زبان علم، ادب و فرهنگ در این مناطق تبدیل شد و به‌عنوان زبان فرهنگی مشترک در میان ایرانیان و سایر اقوام مسلمان مورد استفاده قرار گرفت (سجادی، ۱۴۰۰). بسیاری از آثار مهم علمی، ادبی و عرفانی دوران اسلامی، از جمله اشعار سنایی، عطار نیشابوری و مولوی به زبان پارسی سروده و نوشته شد و این امر نقش مهمی در تثبیت هویت فرهنگی تاجیکان ایفا کرد.
ورود اسلام به تاجیکان نه تنها تغییری در باورهای دینی آن‌ها ایجاد کرد، بلکه زبان پارسی را نیز به واسطه پیوند با متون دینی و فرهنگی اسلامی تقویت نمود. این زبان توانست به عنوان واسطه‌ای برای انتقال علوم اسلامی به آسیای میانه و خراسان عمل کند و به همین دلیل، پارسی یکی از ارکان مهم هویت تاجیکان باقی ماند (فرخی، ۱۳۹۸).
نقش تصوف وعرفان اسلامی در فرهنگ تاجیکان
تصوف و عرفان اسلامی نیز در دوره اسلامی تأثیر عمیقی بر هویت فرهنگی تاجیکان گذاشت. بسیاری از عارفان و صوفیان برجسته که از خراسان و مناطق تاجیک‌نشین برخاسته بودند، از طریق آموزه‌های اسلامی به تعمیق پیوندهای فرهنگی میان تاجیکان و سایر مسلمانان پرداختند. عرفا و صوفیانی چون خواجه عبدالله انصاری، عطار نیشابوری و مولوی، که اهل خراسان و ماوراءالنهر بودند، به عنوان چهره‌های شاخص عرفان اسلامی به شمار می‌آیند و آثارشان همچنان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و هویتی تاجیکان مورد توجه است (خلیلی، ۱۳۹۹).
عرفان اسلامی به تاجیکان امکان داد تا هویت ایرانی-اسلامی خود را در قالبی معنوی و فلسفی بیان کنند. زبان پارسی به‌عنوان زبان عرفان و تصوف اسلامی، در این دوره گسترش یافت و آثار بسیاری از عرفا به این زبان به نگارش درآمد که به غنای ادبیات پارسی و تثبیت هویت فرهنگی تاجیکان کمک شایانی کرد.
نتیجه‌گیری
ورود اسلام به خراسان نقطه عطفی در تاریخ و فرهنگ تاجیکان بود که به ترکیب منحصربه‌فردی از فرهنگ ایرانی و اسلامی منجر شد. تاجیکان با پذیرش اسلام و بهره‌گیری از آموزه‌های اسلامی، هویت فرهنگی و دینی خود را تقویت کرده و از طریق زبان پارسی، که به زبان علم و ادب در جهان اسلام تبدیل شد، ارتباطات عمیقی با دیگر مناطق اسلامی برقرار کردند. مراکز علمی و فرهنگی خراسان به توسعه زبان و فرهنگ پارسی کمک کردند و در عین حال هویت تاجیکان را به عنوان یکی از اقوام برجسته مسلمان خراسان تثبیت کردند. تصوف و عرفان اسلامی نیز در این مسیر نقشی کلیدی ایفا کرد و تاجیکان با پیوند دادن معنویت اسلامی با زبان پارسی، فرهنگ و هویت خود را به یک بخش ارزشمند از تمدن اسلامی تبدیل کردند.
