ظریف یزدان پرست
بت‌های بامیان، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی جهان، نه‌تنها نمادی از هنر بودایی در خراسان بزرگ بوده؛ بلکه شاهکاری از مهارت و خلاقیت انسانی در دوران کهن به شمار می‌روند. این مجسمه‌های غول‌پیکر، با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال، در دل صخره‌های دره بامیان واقع در خراسان تراشیده شدند و جایگاهی مهم در تاریخ تمدن منطقه خراسان داشتند. در این مقاله تلاش می‌کنم تا اطلاعات جامعی درباره بت‌های بامیان، زمان و نحوه ساخت آن‌ها، گروه‌های انسانی ساکن در بامیان در آن دوره، و ارتباط این آثار با هویت تاجیکان، زبان پارسی و فرهنگ خراسان بر اساس منابع معتبر علمی و تاریخی ارائه دهم.
ساخت بت‌های بامیان، زمان و عوامل
بت‌های بامیان در دو دوره زمانی مختلف و توسط هنرمندان محلی که تحت تأثیر هنر بودایی قرار داشتند، تراشیده شدند. بت بزرگ، معروف به «صَلصَل»، که حدود ۵۵ متر ارتفاع داشت، در قرن پنجم میلادی ساخته شد. بت کوچک‌تر، «شمامه»، با ارتفاع ۳۸ متر، در قرن ششم میلادی تکمیل شد.
این مجسمه‌ها به دستور حاکمان کوشانی و بعداً هپتالیان/یفتلی‌ها تراشیده شدند. کوشانیان که از قرن اول تا چهارم میلادی در این منطقه حکمرانی داشتند، بودیسم را به‌عنوان دین اصلی خود پذیرفته بودند و هنرمندان محلی را برای ایجاد مراکز مذهبی و هنری در بامیان تشویق کردند. این فرآیند ساخت ممکن است دهه‌ها به طول انجامیده باشد، چرا که ایجاد چنین آثاری نیازمند نیروی کار متخصص، ابزار مناسب و زمان قابل‌توجهی بوده است (فرای، میراث ایران، ص ۸۵).
ساکنان بامیان در زمان ساخت بت‌ها
در دوره ساخت بت‌ها، بامیان مرکز بودایی برجسته‌ای در آسیای میانه بود. ساکنان این منطقه عمدتاً پیرو بودیسم بودند و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن هند و آسیای مرکزی قرار داشتند. این جمعیت شامل تاجیکان اولیه، هنرمندان، و راهبان بودایی بود که در صومعه‌های متعددی که در صخره‌های بامیان تراشیده شده بود، زندگی می‌کردند.
تاجیکان به‌عنوان ساکنان بومی منطقه خراسان و آسیای مرکزی، از زمان‌های کهن در بامیان حضور داشتند. آن‌ها نقش مهمی در انتقال هنر و فرهنگ بودایی از هند به آسیای مرکزی داشتند. بنابراین، می‌توان گفت که بت‌های بامیان توسط نیروی کار محلی و تحت نظارت راهبان بودایی ساخته شدند که بسیاری از آن‌ها به زبان‌های ایرانی اولیه، مانند زبان پارتی یا زبان باختری، صحبت می‌کردند (زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ۱۰۱).
پیوند بت‌های بامیان با هویت تاجیکان و فرهنگ خراسان
بت‌های بامیان به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی خراسان بزرگ، ریشه در تاریخ و هویت تاجیکان دارند. در دوره بودایی، تاجیکان اولیه به‌عنوان بخشی از جوامع ساکن در خراسان، در انتقال و توسعه فرهنگ بودایی نقش داشتند.
زبان پارسی، هرچند در زمان ساخت بت‌های بامیان به‌صورت رسمی شکل نگرفته بود، اما ریشه‌های آن در زبان‌های آریایی/ ایرانی که در منطقه رواج داشت، دیده می‌شود. پس از ورود اسلام به خراسان، این زبان به ابزار اصلی انتقال دانش و فرهنگ تبدیل شد. بنابراین، بت‌های بامیان را می‌توان بخشی از تاریخ فرهنگی منطقه دانست که بعدها با ظهور زبان پارسی و هویت تاجیکان تکمیل شد (نصر، تمدن اسلامی در قرون میانه، ص ۷۴).
هزاره‌ها و بت‌های بامیان
ارتباط بت‌های بامیان با قوم شریف هزاره از نظر تاریخی مستند نیست. بنا به روایت‌های مستند تاریخی، قوم هزاره در دوره ساخت این بت‌ها در بامیان حضور نداشتند و از حضور آن‌ها در هیچ منبع تاریخی ذکری نشده است، چرا که ورود آن‌ها به منطقه به دوران بعد از اسلام بازمی‌گردد.
هزاره‌ها از نظر قومی و زبانی تفاوت‌هایی با تاجیکان دارند، اما با گذشت زمان در منطقه بامیان سکونت گزیدند و نقش مهمی در فرهنگ و جامعه کنونی این منطقه ایفا کردند. بنابراین، بت‌های بامیان به‌طور مستقیم با قوم هزاره مرتبط نیستند، اما آن‌ها به‌عنوان بخشی از ساکنان کنونی بامیان، بخشی از حافظان این میراث فرهنگی بوده‌اند (غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ص ۱۵۷).
بت‌های بامیان پس از اسلام
با ورود اسلام به خراسان در قرن هفتم میلادی، بت‌های بامیان به‌تدریج اهمیت دینی خود را از دست دادند، اما همچنان به‌عنوان نمادی از هنر و تاریخ منطقه باقی ماندند. مسلمانان خراسان، از جمله تاجیکان، هرچند باورهای دینی متفاوتی داشتند، اما به این آثار به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی خود نگاه می‌کردند.
در قرون بعدی، بامیان به یکی از مراکز مهم تمدن اسلامی تبدیل شد و زبان پارسی به ابزار اصلی تعامل فرهنگی و علمی در این منطقه بدل گشت. این تحول نشان می‌دهد که چگونه تاجیکان توانستند فرهنگ و هویت خود را در دوران‌های مختلف حفظ کنند و به توسعه آن ادامه دهند (زرین‌کوب، دو قرن سکوت، ص ۱۹۸).
نتیجه‌گیری
بت‌های بامیان نمادی از تاریخ کهن و هنر منطقه خراسان هستند که با هویت تاجیکان و زبان پارسی پیوندی عمیق دارند. این آثار نشان‌دهنده مهارت‌های هنری و دینی مردمان اولیه خراسان است و نقش آن‌ها در انتقال فرهنگ و تمدن بودایی به آسیای مرکزی را نشان می‌دهد.
هرچند بت‌های بامیان به قوم هزاره مرتبط نیستند، اما ساکنان کنونی بامیان به‌عنوان حافظان این میراث فرهنگی شناخته می‌شوند. در نهایت، بت‌های بامیان نمادی از تاریخ مشترک و چندلایه خراسان بزرگ است که هویت تاجیکان و فرهنگ پارسی را با تاریخ این منطقه گره زده است.
منابع استفاده شده
- زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام.
- فرای، ریچارد، میراث ایران.
- نصر، سید حسین، تمدن اسلامی در قرون میانه.
- غبار، میر غلام محمد، افغانستان در مسیر تاریخ.
- دانیل، و. هارولد، تاریخ تمدن آسیای میانه.
