مقدمه
در سال ۱۹۳۲، «جمهوری سوریه» تحت قیومیت فرانسه تأسیس شد، قیومیتی که از سال ۱۹۱۸ آغاز شده بود و با خشونت و اجبار، جغرافیای سوریه را از قلمرو تاریخی و فرهنگی آن، یعنی «بلاد شام» جدا کرد. بلاد شام با مرکزیت دمشق، نه تنها مرکز فرهنگی و تاریخی، بلکه در دوران خلافت امویان مرکز حکومتی عظیمی بود که به مدت ۹۰ سال بر بخش‌های وسیعی از جهان اسلام حکومت کرد.
در ابتدای قرن بیستم، نخبگان سیاسی سوریه به دنبال تبدیل کشورشان به محور اصلی جنبش‌های ملی‌گرای عرب بودند. اما این آرزو با واقعیت‌های پیچیده ژئوپلیتیکی آن دوران در تضاد بود. سوریه به جای تبدیل شدن به مرکز ملی‌گرایی عربی، به صحنه رقابت‌های بین‌المللی میان بلوک غرب و اتحاد جماهیر شوروی و همچنین به میدان رقابت منطقه‌ای میان عراق و مصر تبدیل شد. این وضعیت، زمینه‌ساز بی‌ثباتی‌های سیاسی و اجتماعی متعددی شد که تا به امروز تأثیرات عمیقی بر این کشور گذاشته است.
در سال ۱۹۷۰، حافظ اسد با یک کودتای درون‌حزبی قدرت را در دست گرفت و یک سال بعد به ریاست جمهوری رسید. این تحول، آغازگر دورانی از حکومت استبدادی بود که نماد آن سرکوب بی‌رحمانه مردم در حماه در سال ۱۹۸۲ است.
چگونگی به قدرت رسیدن بشار اسد
بشار اسد در سال ۲۰۰۰، پس از مرگ پدرش، قدرت را به دست گرفت و در ابتدا با وعده‌هایی نظیر «بهار دمشق» و تعهد به اصلاحات سیاسی، دموکراسی و حقوق بشر، امیدواری‌هایی در میان مردم و جامعه بین‌المللی ایجاد کرد. اما این وعده‌ها تنها یک سال دوام آورد و در سال ۲۰۰۱، با اشاره به چالش‌های سیاست خارجی، از اصلاحات سیاسی عقب‌نشینی کرد.
در سال ۲۰۰۵، مخالفان سیاسی سوریه بیانیه‌ای تحت عنوان «اعلامیه دمشق» منتشر کردند که خواستار دموکراسی و اصلاحات سیاسی بود. حکومت اسد با سرکوب شدید این حرکت، تعدادی از امضاکنندگان را زندانی و برخی دیگر را تبعید کرد. این سرکوب، پیش‌زمینه‌ای برای اعتراضات گسترده‌تر شد که با بهار عربی در سال ۲۰۱۱ به اوج رسید.
اعتراضات از شهر درعا آغاز و به سرعت در سراسر کشور گسترش یافت. اما رژیم اسد با برچسب زدن معترضان به‌عنوان «تروریست»، سرکوب بی‌رحمانه‌ای را آغاز کرد که در نهایت به جنگ داخلی منجر شد. این جنگ بیش از نیم میلیون کشته بر جای گذاشت و نیمی از جمعیت ۲۳ میلیونی سوریه را آواره کرد.
سقوط حکومت ۵۴ ساله اسد
حکومت خاندان اسد که به مدت ۵۴ سال بر سوریه تسلط داشت، سرانجام در برابر فشارهای داخلی و خارجی فروپاشید. وخامت اوضاع داخلی، فساد گسترده، و ناکامی در انجام اصلاحات سیاسی، زمینه را برای اتحاد گروه‌های مخالف فراهم کرد.
در نوامبر ۲۰۲۴، پس از یک آتش‌بس موقت میان حزب‌الله و اسرائیل، درگیری‌های شدیدی میان نیروهای رژیم اسد و گروه‌های مخالف مسلح آغاز شد. این درگیری‌ها که با عملیات «بازدارندگی دشمنان» به رهبری هیئت تحریر الشام (HTS) همراه بود، منجر به تصرف مناطق کلیدی و سرانجام سقوط دمشق شد. این تحولات نه تنها نتیجه عملیات نظامی سریع مخالفان بود، بلکه بازتابی از تغییرات گسترده در دینامیک‌های نظامی و سیاسی منطقه، از جمله تضعیف نقش ایران و حزب‌الله در حمایت از رژیم اسد بود.
هیئت تحریر الشام و نقش آن در تحولات اخیر
هیئت تحریر الشام (HTS)، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین گروه‌های مسلح در سوریه، نقشی کلیدی در سقوط حکومت اسد ایفا کرد. این گروه که در سال ۲۰۱۷ از ائتلاف چندین جناح تشکیل شد، پیش‌تر با نام جبهه‌النصره شناخته می‌شد و به‌عنوان شاخه القاعده در سوریه فعالیت می‌کرد. با این حال، در سال ۲۰۱۶، جبهه‌النصره اعلام جدایی از القاعده کرد و تحت رهبری ابو محمد الجولانی، به هیئت تحریر الشام تغییر نام داد.
HTS در ماه‌های اخیر توانسته است ائتلافی از گروه‌های مختلف، از جمله جیش‌العزه و حرکت احرار الشام را تشکیل دهد و عملیات‌های گسترده‌ای علیه نیروهای اسد انجام دهد. اما آینده این گروه به‌دلیل اختلافات ایدئولوژیک و درگیری‌های داخلی همچنان مبهم است.
پیامدهای سقوط بشار اسد برای منطقه
سقوط رژیم اسد تأثیرات گسترده‌ای بر معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی داشته است. ایران که به مدت بیش از دو دهه از سوریه به‌عنوان پل ارتباطی با حزب‌الله و فلسطین استفاده می‌کرد، اکنون این موقعیت استراتژیک را از دست داده است. اسرائیل نیز با وجود تضعیف نفوذ ایران در سوریه، نگران قدرت‌گیری گروه‌های اسلام‌گرای تندرو است.
از سوی دیگر، ترکیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، به دنبال تثبیت منافع خود در سوریه است. اهداف ترکیه شامل بازگشت آوارگان سوری، مقابله با گروه‌های کرد مخالف، و کاهش نفوذ ایران در منطقه است.
نتیجه‌گیری
سقوط حکومت اسد نقطه عطفی در تاریخ سیاسی سوریه و منطقه به شمار می‌رود. با این حال، چالش‌های بسیاری در مسیر بازسازی این کشور وجود دارد. آینده سوریه نیازمند یک نظام سیاسی دموکراتیک، حفظ حقوق اقلیت‌ها و تدوین روابط خارجی مبتنی بر منافع ملی است. از سوی دیگر، نقش نیروهای منطقه‌ای و جهانی در شکل‌دهی به آینده سوریه همچنان قابل توجه است و این کشور را به صحنه رقابت‌های جدید تبدیل خواهد کرد.
نویسنده: عظیم الله ورسجی
برگردان: فرهوش
