نویسنده: ظریف یزدان‌پرست
شب یلدا، طولانی‌ترین شب سال، یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین میراث‌های فرهنگی حوزه تمدنی آریانا، خراسان است که از دیرباز تا این دم، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و آغاز روشنایی در زندگی بوده است. این جشن باستانی، که جایگاهی ویژه در تاریخ و هویت مردمان خراسان بزرگ و تاجیکان دارد، با باورهای نجومی و رسوم فرهنگی گره خورده است.
با ورود اسلام به این سرزمین، یلدا به‌عنوان جشنی سرشار از شادی و معنویت، با آموزه‌های اسلامی هماهنگ شد و همچنان بخشی از فرهنگ اجتماعی مردمان فارسی‌زبان باقی ماند. برخلاف برخی برداشت‌های نادرست، یلدا هیچ ارتباط مستقیمی با مسائل دینی ندارد و از منظر شرعی، تجلیل از آن که شامل دورهمی‌های خانوادگی، شعرخوانی و شکرگزاری از نعمت‌های الهی است، نه‌تنها منع نشده، بلکه با روح اسلام سازگار است. این شب، با آیین‌های زیبایی چون داستان‌سرایی، موسیقی و خوردن خوراکی‌های خاص، نمایانگر ارتباط عمیق میان طبیعت، فرهنگ و هویت تاجیکان و تمدن خراسان بزرگ است.
خاستگاه تاریخی و فرهنگی شب یلدا
شب یلدا، طولانی‌ترین شب سال، ریشه‌ای عمیق در تمدن کهن آریانا و خراسان دارد؛ جایی که تاجیکان، به‌عنوان وارثان این تمدن، در پاسداشت طبیعت و جشن‌های فصلی نقشی برجسته داشته‌اند. خراسان، این گاهواره‌ی تمدن و فرهنگ، از دیرباز مرکز بسیاری از آیین‌ها و سنت‌های مرتبط با طبیعت بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که یلدا، حتی پیش از دوره ساسانیان، توسط ایرانیان و تاجیکان باستان به‌عنوان نماد تولد خورشید و آغاز روشنایی جشن گرفته می‌شده است (زرین‌کوب، ۱۳۸۶).
ریشه‌های باستانی شب یلدا و پیوند با باورهای فرهنگی
واژه “یلدا”، که از زبان سریانی به معنای “تولد و یا زایش” گرفته شده است، به باورهای باستانی درباره زایش خورشید در شب‌های زمستانی بازمی‌گردد. این شب در آیین‌هایی چون زرتشتی و میترائیسم اهمیت ویژه‌ای داشته و به‌عنوان زمانی برای تولد خورشید شکست‌ناپذیر مورد احترام بوده است (کریستن‌سن، ۱۹۵۳).
در خراسان و مناطق هم‌جوار، مردمان این شب را با دورهمی‌های خانوادگی، روشن کردن آتش و خواندن اشعار و حماسه‌های ملی گرامی می‌داشتند. این آیین‌ها، علاوه بر تقویت فرهنگ جمعی، ارتباط عمیق تاجیکان و ایرانیان با طبیعت و چرخه‌های کیهانی را به نمایش می‌گذاشتند (بویس، ۱۹۷۰).
یلدا پیوند میان فرهنگ خراسانی و آموزه‌های اسلامی
با ظهور اسلام، شب یلدا نه‌تنها از میان نرفت، بلکه با آموزه‌های دینی مانند شکرگزاری، تأکید بر همبستگی خانواده و یادآوری نعمت‌های الهی تلفیق شد. این جشن که نماد پیروزی نور بر تاریکی است، به‌عنوان یک سنت فرهنگی در میان مردمان خراسان، تاجیکان و فارسی‌زبانان حفظ شد. آیین‌های این شب، شامل روشن کردن آتش، شعرخوانی و داستان‌سرایی، نه‌تنها با آموزه‌های اسلامی تعارضی نداشت؛ بلکه با تأکید دین بر شادی و همبستگی خانوادگی تقویت شد (کریستن‌سن، ۱۹۵۳).
جایگاه شب یلدا در چارچوب آموزه‌های اسلامی
اسلام، به‌عنوان دینی کامل و جهانی، بر اهمیت شادی، صمیمیت خانوادگی و تقویت پیوندهای اجتماعی تأکید ویژه‌ای دارد. پیامبر اکرم (ص) در احادیث متعددی شاد کردن دل دیگران و ایجاد سرور در میان مؤمنان را از بهترین اعمال دانسته‌اند:
“اَفْضَلُ الاَعْمالِ اِدْخالُ السُّرورِ عَلَی المُؤمِنِ” (بهترین عمل، شاد کردن مؤمن است) (صحیح بخاری، جلد ۲).
از منظر فقه اسلامی، هر سنتی که با اصول دین مغایرت نداشته باشد و به تقویت وحدت، نشاط و انسجام اجتماعی کمک کند، نه‌تنها مجاز، بلکه مطلوب است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان بر این نکته تأکید کرده‌اند که “فرهنگ‌هایی که با اصول اخلاقی و انسانی اسلام سازگار باشند، می‌توانند بخشی از زندگی مسلمانان باشند” (المیزان، جلد ۶).
شب یلدا با شعرخوانی، ذکر نعمت‌های الهی، و دورهمی‌های خانوادگی، نه‌تنها هیچ بُعد شرک‌آمیز یا غیراسلامی ندارد، بلکه یکی از مصادیق نشاط مشروع و تأیید شده در آموزه‌های دینی است. این شب فرصتی برای بازآفرینی پیوندهای اجتماعی و خانوادگی، شکرگزاری نعمت‌ها و تقویت میراث فرهنگی است که همه این موارد با اصول دین اسلام همخوانی دارد.
یکی از ابعاد مهم شب یلدا، شکرگزاری از نعمت‌های خداوند است. در این شب، مردم با یادآوری چرخه‌های طبیعت و تأمل در طولانی‌ترین شب سال، نعمت نور، حیات و گذر زمان را گرامی می‌دارند. این تأمل و شکرگزاری، مطابق با آیه قرآن کریم است:
«لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ»
(اگر شکر کنید، [نعمت‌هایم را] بر شما می‌افزایم) (سوره ابراهیم، آیه ۷).
همچنین، توجه به خانواده و پیوندهای انسانی از دیگر جنبه‌های مهم شب یلدا است. اسلام بر اهمیت دورهمی‌های خانوادگی و تقویت روابط انسانی تأکید دارد. رسول اکرم (ص) فرموده‌اند:
«خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ» (بهترین شما کسی است که برای خانواده‌اش بهتر باشد) (صحیح مسلم، جلد ۱).
خواندن اشعار حافظ و داستان‌های آموزنده نیز که بخشی از سنت یلدایی است، به تعقل و تفکر درباره زندگی و چرخه‌های آن کمک می‌کند. این رفتارها، با تأکیدات اسلام بر تعقل و تفکر، هماهنگی کامل دارد. همان‌طور که قرآن کریم می‌فرماید:
«وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»
(و در آفرینش آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند) (سوره آل‌عمران، آیه ۱۹۱).
یلدا، با محوریت معنویت، شکرگزاری و تقویت روابط اجتماعی، به‌خوبی با آموزه‌های اسلامی سازگار است و می‌تواند به‌عنوان الگویی برای پیوند فرهنگ اصیل و تعالیم دینی مورد تجلیل قرار گیرد.
شب یلدا، به‌عنوان یک سنت فرهنگی باستانی، کاملاً در راستای این آموزه‌ها قرار دارد. جشن یلدا شامل دورهمی‌های خانوادگی، گفت‌وگوهای محبت‌آمیز، خواندن شعر و داستان و مصرف میوه‌هایی چون انار و هندوانه است که خود، در فرهنگ اسلامی نیز توصیه شده‌اند. قرآن و روایات اسلامی بارها به شکرگزاری برای نعمت‌های الهی و بهره‌مندی از نعمت‌های طبیعت اشاره کرده‌اند، و یلدا فرصتی برای تحقق این آموزه‌هاست.
یلدا و هویت تاجیکان
تاجیکان، به‌عنوان یکی از اقوام اصیل حوزه تمدنی آریانا و خراسان بزرگ، تجلیل از شب یلدا را همواره بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی خود دانسته‌اند. این شب نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و فرصتی برای تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی بوده است. زبان پارسی و ادبیات غنی تاجیکان در طول قرون، شب یلدا را به‌عنوان یک نماد فرهنگی و ادبی برجسته بازتاب داده‌اند. اشعار حافظ، فردوستی، خیام و مولانا مملو از اشاره‌های ظریف به مفاهیمی مانند تاریکی، انتظار طلوع و پیروزی روشنایی هستند که تداعی‌گر فلسفه یلدا است (دیوان حافظ، ۱۳۸۰).
پیوند جاودانه شب یلدا با زبان و ادبیات پارسی
یکی از ویژگی‌های برجسته شب یلدا، ارتباط عمیق آن با زبان و ادبیات پارسی است. این شب طولانی و پربرکت همواره بستری برای پاسداشت زبان پارسی و ادبیات غنی آن بوده است. اشعار فردوسی،حافظ، مولانا، سعدی، خیام و دیگر شاعران بزرگ که در شب‌های یلدا خوانده می‌شوند، نمایانگر زیبایی و عمق این زبان هستند. زبان پارسی، که در خراسان بزرگ به اوج شکوه خود رسید، از طریق شعر و ادبیات، یلدا را به‌عنوان یک جشن فرهنگی و میراثی ارزشمند حفظ کرده است (هدایت، ۱۹۶۲).
نتیجه‌گیری
شب یلدا، فراتر از یک جشن طبیعی و باستانی، نمادی از هویت فرهنگی و تاریخی تاجیکان، زبان پارسی و تمدن خراسان بزرگ است. این آیین که ریشه در باورهای طبیعت‌محور و فرهنگی مردمان این سرزمین دارد، با آموزه‌های اسلامی در زمینه شکرگزاری، شادی سالم و تقویت پیوندهای خانوادگی کاملاً همخوانی دارد.
ادعاهای مخالفان یلدا که این جشن را بدعت یا مغایر با دین اسلام می‌دانند، فاقد مبنای مستند و علمی بوده و نتیجه ناآگاهی نسبت به تاریخ و آموزه‌های دینی است. اسلام همواره بر اهمیت شادی‌های سالم و تقویت روابط انسانی تأکید کرده است و هر سنتی که در راستای این اهداف باشد، مورد تأیید قرار می‌گیرد.
پاسداشت شب یلدا، علاوه بر تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی، فرصتی است برای حفظ میراث فرهنگی، تقویت هویت تاجیکان و انتقال ارزش‌های زبان پارسی به نسل‌های آینده. این جشن، نمایانگر پیوند میان تاریخ، فرهنگ و دین است و به‌عنوان نمادی از وحدت و استمرار تمدن خراسان و فارسی‌زبانان باید پاس داشته شود.
شب یلدا و آموزهای اسلامی
