ظریف یزدان‌پرست
یحیی بن خالد برمکی (درگذشته ۱۹۰ هجری/۸۰۶ میلادی)، از خاندان بزرگ برمکیان، یکی از چهره‌های برجستأ دورأ عباسی بود که نقش مهمی در سیاست، فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کرد. خاندان برمکیان که اصالتاً از بلخ خراسان بودند، از مهم‌ترین عوامل پیوند میان فرهنگ خراسانی و تمدن اسلامی به‌شمار می‌روند. یحیی، به‌عنوان وزیر هارون‌الرشید، نه‌تنها در توسعه علمی و فرهنگی خلافت عباسی نقش داشت، بلکه در حفظ و تقویت هویت خراسانی و زبان پارسی تأثیرگذار بود. در این نوشته، به بررسی زندگی و دست‌آوردهای یحیی بن خالد برمکی و پیوندهای او با هویت تاجیکان، زبان پارسی و خراسان می‌پردازیم.
زندگی و پیشینۀ خالد برمکی
یحیی بن خالد، از خاندان برمکیان، که اصالتاً زرتشتی بودند و بعدها به اسلام گرویدند، در بلخ به دنیا آمد. این خاندان نقش مهمی در انتقال فرهنگ خراسانی به دستگاه خلافت عباسی ایفا کردند. یحیی در دوران جوانی، با آموزش‌های عمیق در علوم و ادبیات، به یکی از چهره‌های فرهنگی و سیاسی برجسته تبدیل شد و در دوران خلافت هارون‌الرشید به مقام وزارت رسید (زرین‌کوب، «دو قرن سکوت»، ص ۱۸۰).
یحیی نه‌تنها به‌عنوان یک سیاستمدار، بلکه به‌عنوان یک حامی علم و هنر شناخته می‌شود. او با حمایت از دانشمندان و شاعران، زمینۀ رشد علمی و فرهنگی را فراهم آورد. این حمایت‌ها به‌ویژه در خراسان، که زادگاه او بود، تأثیر عمیقی داشت و باعث تقویت هویت فرهنگی این منطقه شد (ریپکا، «تاریخ ادبیات ایران»، ص ۱۳۲).
دست‌آوردهای یحیی بن خالد برمکی
یحیی بن خالد برمکی در دوران وزارت خود، مراکز علمی و فرهنگی متعددی تأسیس کرد. او کتابخانه‌های بزرگی در بغداد و خراسان ایجاد کرد و از ترجمۀ آثار علمی و فلسفی یونانی و فارسی به زبان عربی حمایت کرد. این اقدامات، نه‌تنها به گسترش علم در جهان اسلام کمک کرد، بلکه باعث شد بسیاری از مفاهیم علمی و فرهنگی ایرانی به دنیای اسلام منتقل شود (ابن ندیم، «الفهرست»، ص ۲۴۰).
حمایت یحیی از دانشمندان و شاعران خراسانی، مانند ابوحفص سغدی و ابوالعتاهیه، نشان از اهمیت او به تقویت فرهنگ خراسانی داشت. این تلاش‌ها، به‌ویژه در حفظ زبان پارسی در دوره‌ای که زبان عربی غالب بود، نقشی کلیدی ایفا کرد (زرین‌کوب، «پژوهشی در تاریخ»، ص ۱۴۵).
یحیی بن خالد و پیوند با هویت تاجیکان
یحیی بن خالد برمکی، با حفظ پیوندهای عمیق فرهنگی با خراسان، نقش مهمی در تقویت هویت تاجیکان ایفا کرد. تاجیکان، به‌عنوان وارثان فرهنگ خراسان، از حمایت‌های یحیی در حوزۀ علم و ادب بهره‌مند شدند. او با تأسیس مراکز علمی در خراسان، زمینۀ آموزش و پرورش نسل‌های آینده را فراهم کرد (بارتولد، «تاریخ تمدن ایرانی»، ص ۲۱۲).
حمایت یحیی از شاعران و نویسندگان خراسانی، به تقویت زبان پارسی و هویت تاجیکان کمک کرد. او با گردآوری دانشمندان و هنرمندان، به ترویج ارزش‌های فرهنگی و تاریخی خراسان پرداخت که تاجیکان نیز بخشی از این میراث بودند (ریپکا، «تاریخ ادبیات ایران»، ص ۱۴۷).
یحیی بن خالد و زبان پارسی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای یحیی بن خالد برمکی، حمایت او از زبان پارسی بود. اگرچه زبان رسمی دستگاه خلافت عباسی عربی بود، یحیی تلاش کرد زبان پارسی را، به‌عنوان یکی از عناصر هویت خراسانی، زنده نگه دارد. او با حمایت از مترجمان و نویسندگان پارسی‌گو، به انتقال مفاهیم علمی و ادبی خراسانی به زبان عربی کمک کرد (ابن ندیم، «الفهرست»، ص ۲۴۷).
تأثیر یحیی بر زبان پارسی، در قالب ترجمه‌های متعددی که از متون پهلوی به عربی صورت گرفت، قابل مشاهده است. این ترجمه‌ها، که با حمایت او انجام شد، به حفظ دانش و فرهنگ خراسانی در دوران اسلامی کمک کرد (زرین‌کوب، «دو قرن سکوت»، ص ۱۸۸).
یحیی بن خالد و خراسان
یحیی بن خالد، به‌عنوان یکی از فرزندان خراسان، نقش مهمی در تقویت جایگاه این منطقه در دستگاه خلافت عباسی داشت. او با تأسیس مراکز علمی و فرهنگی در خراسان، به ترویج دانش و هنر در این منطقه کمک کرد. حمایت‌های او، به‌ویژه در حوزۀ ادبیات و فرهنگ، باعث شد خراسان به یکی از مراکز تمدن اسلامی تبدیل شود (بارتولد، «تاریخ تمدن ایرانی»، ص ۲۲۴).
نفوذ فرهنگی یحیی در خراسان، به‌ویژه از طریق حمایت از آثار ادبی و علمی، تأثیری عمیق بر هویت فرهنگی این منطقه برجای گذاشت. این تأثیرات، نشان‌دهندۀ اهمیت او در حفظ و تقویت فرهنگ خراسانی است (ریپکا، «تاریخ ادبیات ایران»، ص ۱۵۰).
نتیجه‌گیری
یحیی بن خالد برمکی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های دورۀ عباسی، نقشی کلیدی در پیوند میان فرهنگ ایرانی و اسلامی ایفا کرد. او با حمایت از علم و ادب، به حفظ هویت خراسان و زبان پارسی کمک کرد و زمینۀ تقویت هویت تاجیکان را فراهم آورد.
آثار و دست‌آوردهای یحیی بن خالد نشان دهندۀ اهمیت او در تاریخ و فرهنگ خراسان است. بررسی زندگی و فعالیت‌های او، یادآور ضرورت حفظ و پاسداری از این میراث فرهنگی برای نسل‌های آینده است.
ابراهیم بن ادهم؛ تاجیکی‌که بنیانگذار تصوف و عرفان اسلامی شد
