محمد اکرام اندیشمند
امضای موافقت‌نامۀ علامت گذاری خطوط مرزی و همکاری میان تاجیکستان و قرغیزستان توسط امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان با همتای قرغیزی‌اش صدرجباروف، رئیس جمهور قرغیزستان، در 23 حوت/اسفند ماه 1403 / سیزدهم مارچ 2025، پس از دو سال مذاکرات طولانی در پایان نزاع و برخوردهای خونین مرزی، یک موفقیت مهم در سیاست خارجی رئیس جمهور تاجیکستان است. تاجیکستان با قرغیزستان یک هزار کیلومتر مرز دارد که در سال‌های پس از فروپاشی اتحاد شوروی و تشکیل کشورهای مستقل در آسیای‌میانه، هر دو طرف بر سر منازعات ارضی و مرزی چند بار درگیری‌های خونین داشته اند. آخرین درگیری مرزی میان طرفین در سپتمبر 2022 رخ داد که صدها کُشته و زخمی به‌جا گذاشت.
امامعلی رحمن رئیس جمهور تاجیکستان 31 سال است که قدرت را در این کشور در دست دارد. او تاجیکستان را پس از فروپاشی شوروی و یک دوره بی‌ثباتی و جنگ داخلی در دهۀ نود سدۀ بیستم با تصاحب انحصاری قدرت و راندن مخالفان و منتقدان داخلی اش، بسوی آرامش و ثبات سیاسی، رهبری و مدیریت کرد. مسلماً رئیس جمهور تاجیکستان می‌خواهد تا ثبات سیاسی در این کشور پس از خودش، همچنان ادامه یابد.
آیا امامعلی رحمن با سیاست داخلی و خارجی اش تا حالا، تداوم آیندۀ ثبات سیاسی را که متضمین ثبات و توسعه در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی است، تامین و تضمین خواهد کرد؟
امامعلی رحمن انتقال قدرت و جانشینی را به عنوان یکی از مسایل و عوامل اساسی و اصلی تداوم ثبات سیاسی، چگونه انجام خواهد داد و چه کسی رهبری و ریاست دولت را پس از او بدوش خواهد گرفت تا این ثبات بدون چالش‌های داخلی و خارجی ادامه یابد؟
در این مقاله، پرسش‌های بالا مورد پاسخ و بحث قرار می‌گیرد، اما قبل از آن، نگاه کوتاه به این باید داشت که جمهوری تاجیکستان چگونه تشکیل شد و منازعات مرزی و ارضی با قرغیزستان و منازعات مشابه خفته و پنهان میان تمام کشورها و جمهوریت های آسیای چگونه شکل گرفت.
سیاست استعماری «تبرتقسیم روس‌ها» در آسیای میانه
در آغاز قرن بیستم عیسوی، دولت تزاری روسیه استیلای خود را برآسیای میانه گسترانیده بود. روس‌ها مقاومت‌های اندک و پراگنده را در این حوزه با قدرت نظامی درهم می‌کوبیدند. پس از سقوط دولت تزاری روسیه در 1917 و تشکیل دولت مارکسیستی توسط حزب بلشویک و بعداً کمونیست، سیاست اشغال و استیلا از سوی کمونیست‌های حاکم روسیه در آسیای میانه ادامه یافت.
آسیای میانه نخست در سال 1924عیسوی به چهار جمهوری سوسیالیستی شوروی ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان، قرغیزستان و جمهوری خود مختار تاجيكستان در چهارچوب جمهوری ازبکستان تقسیم شد. سپس تاجيكستان در اکتوبر 1929 به جمهوری جداگانۀ سوسیالیستی شوروی ارتقا یافت.
مرزبندی‌های جدید سیاسی و جغرافیایی با شکل‌گیری جمهوریت‌های سوسیالیستی جداگانه در چهار چوب اتحادشوروی سوسیالیستی با نام و هویت‌های ملی بوجود آمد. دولت شوروی این امر را در جهت حل عادلانۀ مسأله‌‌ای ملی اجتناب‌ناپذیر خواند که هر ملت در یک قلمرو معین صاحب سر نوشت خود می‌شوند وبه هویت ملی خود می‌رسند. اما دولت شوروی در این تقسیم بندی مرزها با بی‌عدالتی رفتار کرد. قربانی اصلی این بی‌عدالتی در میان تمام اقوام و ملت‌های آسیای مركزي، تاجيک‌ها بودند.
تاجيک‌ها نخست به عنوان یکی از ملت‌های ساکن در این حوزه، از داشتن نمایندگان رسمی و ممثل اراده و مطالبات خود در کمیسیون مؤظف بر سر تشکیلات و تقسیمات جدید ملی و اداری محروم شدند. اگر عناصری از تاجيک‌ها در کمسیون عضویت داشتند به جای دفاع از حقوق تاجيک‌ها در مباحث و تصامیم کمیسیون دیدگاه نمایندگان دولت شوروی را بیان می‌کردند و خود را بلشویک‌تراز بلشویک‌های روسی نشان می‌دادند. در قدم بعدی که جمهوری خودمختار تاجيكستان در چهارچوب جمهوری ازبیکستان تشکیل شد، شهرهای بخارا، سمرقند، ترمذ، اندیجان، وادی های سرخان دریا، فرغانه وغیره به عنوان شهرها و مناطقی با اکثر جمعیت تاجيک‌نشین از جمهوری تاجيكستان بیرون ماند. به خصوص شهر بخارا که اکثریت مطلق باشندگان آن تاجيک‌ها بودند و مرکز فرهنگی و سیاسی تاجيک‌ها شمرده می‌شد از قلمرو تاجيكستان منتزع گردید.
تشکیل جمهوری تاجيكستان بدون شهر بخارا، زادگاه و گهواره پرورش فرهنگ و زبان تاجيک‌ها(زبان فارسی) در واقع جدا کردن سر تاجيک‌ها از بدنشان بود. در تقسیم‌بندی جدید آسیای مركزي، بخش شرقی بخارا به تشکیل کشور تاجيكستان اختصاص یافت و یک دهکدۀ کوچک به نام دوشنبه که کمتر از صد نفر جمعیت داشت پایتخت آن معرفی شد. تاجيک‌ها در شهرهای اصلی شان در بخارا، سمرقند و ترمذ زیر فشار قرار گرفتند تا از هویت ملی و زبان خود صرف نظر کنند. درسال‌های بعد تاجيک‌ها مجبورشدند تا در ازبکستان در تذکرۀ تابعیت (شناسنامه)، خود را ازبک بنویسند. تعلیم و آموزش به زبان فارسی یا زبان تاجيکی در میان جمعیت تاجيک‌های ازبکستان ممنوع شد. مکاتب(مدارس) و دانشگاه‌های تاجيکان مسدود گردید. در حالی که اکنون دولت ازبکستان جمعیت تاجيکان دراین کشور را پنج در صد نفوس کل کشورمی‌خواند، اما تاجيک‌ها در ازبکستان شمار جمعیت خود را بیشتر ازهفت ملیون نفر قلمداد میکنند.
سایر اقوام و ملت‌های آسیای مركزي در این «تبر تقسیم» هر چند نه چون تاجيک‌ها متحمل بی عدالتی شدند. هزارها ازبک در خجند تاجيكستان و نواحی جنوب قرغیزستان(اوش)ازکشور ازبکستان بیرون ماندند و تاشکند به عنوان حوزۀ زندگی و زمین قزاق‌ها و قرغیزها پایتخت ازبکستان تعین شد.
تاجیکستان و امام علی رحمان
تاجيكستان با 143 هزارکیلو متر مربع مساحت و حالا یازده میلیون جمعیت، یکی از جمهوریت‌های شوروی سابق بود که در سپتمبر 1991 به استقلال رسید. اما اندکی بعد که گروه‌های ملی‌گرا و اسلامی به قدرت سیاسی دست یافتند، اين كشور در جنگ داخلی فرورفت.
امام علی رحمان متولد سال 1952 در کولاب تاجیکستان در سال 1992 یک‌سال پس از استقلال تاجيكستان زمام اين کشور را بدست گرفت و جنگ با مخالفان اسلام‌گرا وملی‌گرای تاجيكستان را رهبری کرد. این جنگ تا سال1997 ادامه یافت. سرانجام با پا در میانی استاد ربانی واحمدشاه مسعود که در کابل رهبری دولت بی ثبات و در حال جنگ مجاهدین را به عهده داشتند و سپس وساطت سازمان ملل متحد، صلح میان تاجيک‌ها به‌میان آمد و حزب نهضت اسلامی تاجيكستان برهبری سید عبدالله نوری دست از جنگ برداشت و شامل روند سیاسی شد. هر چند سال های بعد و پس از درگذشت عبدالله نوری روابط حکومت تاجیکستان با حزب نهضت اسلامی به سردی و تیرگی گرایید و این حزب از سوی حکومت غیر قانونی اعلان شد و رهبران حزب مذکور مورد سرکوبی قرار گرفتند و برخی شان از جمله محی الدین کبیری رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به کشور آلمان پناه برد.
امام علی رحمان در6 نوامبر 1994 رئیس جمهور تاجيكستان شد، هر چند از نوامبر 1992 تا نوامبر 1994 به عنوان رئیس مجلس عالی تاجیکستان عملاً رئیس جمهور تاجیکستان بود. وی سپس با تغیراتی که در قانون اساسی آورد و با پیروزی‌های پیهم در انتخابات سال های 1999، 2006، 2013 و 2020 تا حالا ریاست جمهوری تاجیکستان را در دست دارد. امام علی رحمان تا سال 2007 با پسوند روسی رحمانف شناخته می شد، واژۀ اُف را از نام خانوادگی خود برداشت و به مردم تاجیکستان توصیه کرد تا چنین کنند.
امام علی رحمن رئیس یا رهبر حزب دموکراتیک تاجیکستان است که در تمام دوره‌های انتخابات پارلمان، این حزب برندۀ اصلی اعلان می‌شود. آخرین انتخابات پارلمانی برای انتخاب مجلس نمایندگان و مجلس عالی جمهوری تاجیکستان در دوم مارچ سال روان 2025 برگزار شد که این حزب با کسب 52 درصد آرا برنده اعلان شد. پس از آن حزب کشاورزان یا دهقانان که متحد رئیس جمهور و حزب او است، 21 درصد آرای انتخابات را به خود اختصاص داد. گفته شد که در انتخابات بیش از 85 درصد واجدین شرایط رای‌دهی شرکت کردند؛ هرچند سازمان امنیت و همکاری اروپا به دلیل عدم شفافیت در انتخابات از اعزام ناظران خود امتناع کرد.
امامعلی رحمان در طول سه دهه زمام داری اش به شیوۀ اقتدار گرایی بر تاجیکستان حکومت کرده است. او مخالفان و منتقدان خود را متدرجاً از میدان قدرت و سیاست بیرون راند و قدرت را در انحصار خود، خانواده و نزدیکانش در آورد. علی رغم تمام ایرادها و انتقادهای که در مورد شیوۀ حکومت داری امام علی رحمن ارائه می شود، او توانست تاجیکستان را پس از استقلال متدرجاً در مسیر ثبات سیاسی و توسعۀ اقتصادی قرار دهد؛ هرچند که روسیه در این کشور پایگاه نظامی دارد و هزاران نیروی نظامی روسیه در تاجیکستان مستقر هستند.
سیاست موفقانۀ خارجی امام علی رحمان
امام علی رحمان علی رغم آنکه میزبان نیروهای نظامی روسیه در خاک تاجیکستان است، سیاست خارجی او همراه با موفقیت ارزیابی می شود. او با چین روابط وسیع اقتصادی دارد. روابطش با امریکا و غرب عادی و قابل قبول است. او موفق شد تا روابط با کشورهای همسایه اش به خصوص ازبکستان و قرغیزستان را پس از دوره‌های تنش و بی اعتمادی بهبود بخشد که امضای توافقنامۀ حل منازعات مرزی و همکاری‌های دو جانبه با قرغیزستان در بشکیک پایتخت آن کشور پس از دو سال مذاکرات فشرده و نفس گیر، این موفقیت سیاست خارجی وی را به نمایش می‌گذارد.
روابط امام علی رحمان با روسیه در عرصه‌های امنیتی و اقتصادی بسیار گسترده است. صدها هزار و حتی میلیون‌ها نفر از تاجیکستان برای کار به روسیه می‌روند که در اقتصاد کشور بسیار تاثیر گذار است. امام علی رحمان روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران که در سال‌های اخیر به سردی گرائیده بود، بهبود بخشید.
به نظر میرسد که امام علی رحمان روابط تاجیکستان با افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان را پس از تنش‌ها و بی‌اعتمادی‌های دو سال نخست امارت طالبان، بسوی تعامل و نزدیکی برده است. هر چند سفارت افغانستان در دوشنبه توسط طالبان اداره نمی‌شود، اما طالبان قنسلگری خاروق را اداره میکنند و منابع مطلع از اعزام قرب الوقوع دیپلومات‌های طالبان به دوشنبه برای ادارۀ سفارت خبر می‌دهند. رابطۀ اقتصادی و امنیتی نیز میان طالبان و حکومت امام علی رحمان گسترش یافته است و مقامات امنیتی و استخباراتی دو طرف پیوسته در حال سفر و مذاکره به کابل و دوشنبه هستند. گفته می‌شود که طالبان، افراد و نیروهای مسلح تاجیکستان مخالف حکومت آن کشور و امام علی رحمان را که در استان بدخشان و استان‌های شمال قرار داشتند برای جلب اطمینان و اعتماد دوشنبه به استان‌های دیگر منتقل ساختند. حکومت تاجیکستان هر چند میزبان مخالفان طالبان به خصوص جبهۀ مقاومت برهبری احمدمسعود است، اما هیچ گونه برنامه‌ای برای کمک به این جبهه در مخالفت نظامی با طالبان ندارد. این میزبانی بیشتر جنبۀ عاطفی و اخلاقی دارد که از احترام امام علی رحمان به احمدشاه مسعود و استاد ربانی بر می‌خیزد.
انتقال آرام قدرت و تدام ثبات سیاسی
امام علی رحمان صاحب 7 فرزند دختر با نام‌های: فیروزه، آزاده، رخشانه، تهمینه، پروینه، زرینه و فرزانه و صاحب دو فرزند پسر به نام‌های رستم و سامان است. از میان این همه فرزندان، آزاده رحمان و رستم امام علی دو چهرۀ مقتدر اند که به عنوان جانشین پدر نام برده می‌شوند. آزاده رحمان دختر دوم امام علی رحمان است که از سال 2016 تا حالا ریاست دفتر رئیس جمهور را به عهده دارد. علاوه بر آن خانم آزاده رحمان در وزارت خارجه تاجیکستان در کرسی‌های زیاد صاحب مقام بوده است که آشنایی و تخصص او با امور خارجی و دیپلوماتیک موصوف را از سایر فرزندان متمایز می سازد. اما با وجود این، به نظر نمی‌رسد که در جامعه و کشور سنتی تاجیکستان آزاده رحمن به عنوان زن بتواند جانشین پدر شود.
اما از رستم امام علی به عنوان جانشین اصلی امامعلی رحمن نام برده می‌شود که برای این جانشینی و انتقال قدرت از سال‌ها پیش توسط پدر آماده شده است. او زمانی شهردار دوشنبه بود و بعد به‌ریاست مجلس سنا گماشته شد. رئیس مجلس سنا فرد دوم کشور و دولت است که در صورت درگذشت رئیس جمهور این مقام را تا برگزاری انتخابات صاحب می‌شود. اگر رستم امام علی جانشین قطعی پدرش باشد، پذیرش داخلی و خارجی در انتقال قدرت به او چگونه خواهد بود؟
با توجه به موفقیت‌های که امام علی رحمن در سیاست خارجی خود دارد، به نظر میرسد تمام کشورهای منطقه و دو قدرت اصلی منطقه ای چین و روسیه که با تاجیکستان و رئیس جمهور آن رابطۀ وسیع اقتصادی و امنیتی دارند، به این جانشینی موافقت نشان می‌دهند. نه آن‌ها و نه هیچ‌یک از کشورهای همسایۀ تاجیکستان و آسیای میانه در پی بی ثباتی تاجیکستان نیستند. آن‌ها میخواهند ثبات سیاسی در تاجیکستان ادامه یابد تا به معضل چالش و تهدید گروه‌های اسلام‌گرا و جهادی مواجه نشوند. در داخل تاجیکستان نیز علی‌رغم نارضایتی و انتقاد گروه‌های سیاسی از انحصار قدرت، جامعه و بدنۀ دولت به انتقال آرام قدرت از پسر به پدر مخالفت نشان نمی‌دهند. چون همه به خوبی می‌دانند که بی ثباتی سیاسی، بی ثباتی و فروپاشی اقتصادی و اجتماعی را در پی دارد و این وضعیت قطعاً به زیان تاجیکستان می‌باشد.
یکی از عواملی که می‌تواند انتقال آرام قدرت از پدر به پسر را اخلال و تخریب کند، رقابت و مخالفت درون خانوادگی است. با توجه به 9 فرزند رئیس جمهور تاجیکستان و خانواده‌های آن‌ها که هر کدام از نفوذ و روابط قابل ملاحظه در درون دولت و در نهاد های امنیتی و نظامی برخوردار هستند، این رقابت و کشمکش نا محتمل و منتفی نمی تواند باشد. اما به نظر میرسد تا زمانی که رئیس جمهور امام علی رحمان حیات داشته باشد، احتمال وقوع این خطر و این چالش بسیار بسیار اندک است. از این‌رو ممکن است امامعلی رحمن قبل از پایان موعود ریاست جمهوری اش در سال 2027، موضوع جانشینی و انتقال قدرت را با دستان خودش و تحت مدیریت و نظارت خودش به انجام برساند.
طالبان ام‌سال ۲۲ رسانه را متوقف و ۵٠ خبرنگار را زندانی کردند
افزایش سرقت‌های مسلحانه در کابل
سیما سمر: هزاره‌ها نباید با طالبان بجنگند
بشکه‌ی زرد نمادِ انفجار طالبان و آله‌ی موسیقی آوازخوان نابینا
